عصب واگ یا واگوس یکی از ۱۲ عصب مغزی است که عملکردهای مختلف بدن مانند هضم، ضربان قلب و تنفس وابسته به آن هستند. در این مقاله، درباره رابطه عصب واگ و تپش قلب و اختلالات مربوط به این عصب توضیح می‌دهیم. همراهمان بمانید.
عصب واگ چیست؟
در بدن ۱۲ عصب مغزی وجود دارند که جفت هستند و ارتباط مغز با سایر بخش‌های بدن مانند سر، گردن و تنه را ممکن می‌کنند. بعضی از این اعصاب اطلاعات حسی از جمله جزئیات بوها، مزه‌ها، صداها و تصاویر را به مغز می‌فرستند. این اعصاب عملکرد حسی دارند. سایر اعصاب مغزی حرکت عضلات گوناگون و عملکرد بعضی غدد را کنترل می‌کنند. برخی اعصاب دیگر، مانند عصب واگوس، هم عملکرد حرکتی و هم عملکرد حسی دارند. اعصاب مغزی بر اساس موقعیت خود، با اعداد رومی دسته‌بندی می‌شوند و عصب واگ را عصب مغزی دهم نیز می‌نامند.
عصب واگ روی چه چیزی اثر می‌گذارد؟
نام دیگر این عصب «عصب پنوموگاستریک» است که مسئولیت عملکردهای مختلف اندام داخلی را بر عهده دارد. از جمله:
- هضم؛
- ضربان قلب؛
- تنفس؛
- فعالیت قلبی‌عروقی؛
- واکنش‌های غیرارادی مانند سرفه، عطسه، بلعیدن و استفراغ.
عصب واگ بخشی از سیستم عصبی خودکار است که اعمال غیرارادی مانند هضم و تنفس را کنترل می‌کند. این عصب همچنین ممکن است بین روده و مغز ارتباط برقرار کند و در محوری که دانشمندان محور مغزروده می‌نامند، نقش داشته باشد. متخصصان طی سال‌های اخیر این محور را بررسی کرده‌اند تا ارتباط بین عارضه‌های مختلف مانند چاقی مفرط و افسردگی را متوجه شوند.
عملکردها و آناتومی عصب واگ
کلمه «واگوس» (vagus) در لاتین به‌‌معنای «سرگردان» و اسمی کاملا مناسب برای عصب واگ است، چون این عصب طولانی‌ترین عصب مغزی است که از ساقه مغز تا قسمتی از روده بزرگ ادامه دارد.
عملکردهای حسی عصب واگوس
این عملکردهای حسی به ۲ بخش تقسیم می‌شوند:
- اجزای پیکری: احساساتی که روی پوست یا در عضلات احساس می‌شوند.
- اجزای احشایی: احساساتی که در اندام‌های بدنی احساس می‌شوند.
نمونه‌هایی از این عملکردها عبارت‌اند از:
- فراهم‌کردن اطلاعات حسی برای پوست پشت گوش، بخش خارجی کانال گوش و قسمت‌های خاصی از گلو.
- تأمین اطلاعات حسی احشایی برای ریه‌ها، حنجره، مری، نای، قلب و اکثر بخش‌های لوله گوارش.
- نقشی کوچک در حس‌کردن مزه در نزدیکی ریشه زبان.
عملکردهای حرکتی عصب واگوس
- تحریک عضلات در حلق، حنجره و کام نرم که منطقه‌ای گوشتی نزدیک به پشت سقف دهان است.
- تحریک عضلات قلب که سبب کاهش ضربان قلب در حالت استراحت می‌شود.
- تحریک انقباض‌های غیرارادی در لوله گوارش از جمله مری، معده و اکثر قسمت‌های روده‌ها که باعث می‌شود غذا در امتداد این لوله حرکت کند.
تست عصب واگ
پزشک برای تست عصب واگ ممکن است رفلکس حلقی را بررسی کند. او در این بخش از معاینه ممکن است از یک سوآب پنبه‌ای نرم برای قلقلک‌دادن هر دو طرف قسمت پشتی گلو استفاده کند. این کار باید باعث شود که فرد عق بزند. اگر فرد عق نزند، علت آن ممکن است ایرادی در عصب واگ باشد و مشکلی در عملکرد ساقه مغز. پزشک همچنین ممکن است عملکرد این عصب را زمان معاینه فرد برای ابتلا به بیماری قلبی‌عروقی بررسی کند. آسیب به این عصب ممکن است مشکلاتی را برای سیستم قلبی‌عروقی ایجاد کند.
پزشک با اندازه‌گیری ضربان قلب، فشار خون و واکنش‌های قلبی‌عروقی حین ورزش می‌تواند نحوه عملکرد عصب واگ را در کنار سیستم قلبی‌عروقی بررسی کند. این کار تن کاردیوواگ (cardiovagal tone) نامیده می‌شود.
مشکلات عصب واگ
۱. آسیب عصبی
آسیب به عصب واگ ممکن است علائم زیادی در پی داشته باشد، چون این عصب بسیار طولانی است و روی مناطق متعدد بدن اثر می‌گذارد. علائم بالقوه آسیب به این عصب عبارت‌اند از:
- مشکل صحبت‌کردن؛
- ازدست‌دادن صدا یا تغییر صدا؛
- مشکل بلع؛
- غیرفعال‌شدن رفلکس حلقی؛
- فشار خون کم؛
- ضربان قلب آهسته یا سریع؛
- تغییر در فرایند هضم؛
- حالت تهوع یا استفراغ؛
- نفخ یا درد شکم؛
- افسردگی و اضطراب در افراد دچار بیماری قلبی یا مشکلات تنفسی.
علائم افراد مختلف بسته به محل آسیب‌دیدگی عصب واگ فرق می‌کند.
۲. مشکلات ضربان قلب
بسته به نوع مشکل عصب واگ، ضربان قلب فرد ممکن است آهسته یا سریع شود. مثلا بیش‌فعالی این عصب ممکن است باعث برادی‌کاردی (ضربان قلب آهسته) شود و تاکی‌کاردی (ضربان قلب سریع) از عوارض فعالیت ناکافی عصب واگ به‌علت بیماری است. پزشک به‌کمک مانورهای عصب واگ و تلاش برای تحریک این عصب به فعالیت بیشتر، سعی می‌کند انواع تاکی‌کاردی را مهار کند و از سرعت ضربان قلب بکاهد.
۳. فلج معده‌ای
متخصصان عقیده دارند که آسیب به عصب واگ ممکن است باعث عارضه‌ای به‌اسم فلج معده‌ای شود. این عارضه روی انقباض‌های غیرارادی سیستم گوارش اثر می‌گذارد و جلوی تخلیه درست معده را می‌گیرد. علائم فلج معده‌ای به شرح زیرند:
- حالت تهوع یا استفراغ به‌خصوص استفراغ غذای هضم‌نشده چند ساعت بعد از غذاخوردن؛
- ازدست‌دادن اشتها یا احساس سیری پس از اندکی غذاخوردن؛
- رفلاکس اسیدی؛
- درد شکم یا نفخ؛
- کاهش وزن بدون دلیل؛
- نوسان قند خون.
برخی افراد پس از عمل واگوتومی که طی آن پزشک تمام یا بخشی از عصب واگ را قطع می‌کند، مبتلا به فلج معده‌ای می‌شوند.
در سال ۲۰۲۰، محققان طی پژوهشی تأثیر تحریک عصب واگ بر افرادی را بررسی کردند که بدون دلیلی مشخص مبتلا به فلج معده‌ای خفیف تا معمولی بودند. علائم این افراد پس از ۴ هفته بهبود یافت، از جمله توانایی آنها برای تخلیه روده که یعنی تحریک این عصب ممکن است درمانی مؤثر برای افراد مبتلا به این عارضه باشد.
۴. سنکوپ وازوواگال
عصب واگ عضلات خاصی را در قلب تحریک می‌کند که به کاهش ضربان قلب کمک می‌کنند. زمانی که این عصب بیش‌ازحد واکنش نشان دهد، ممکن است باعث افت ناگهانی ضربان قلب و فشار خون شود و فرد غش کند. این مشکل سنکوپ وازوواگال نام دارد. عواملی که ممکن است باعث سنکوپ وازوواگال شوند، عبارت‌اند از بارداری، استرس عاطفی و درد، اما ممکن است هیچ دلیل مشخصی نیز برای آن پیدا نشود. فرد علاوه‌بر غش‌کردن، ممکن است این علائم را هم داشته باشد:
- حس گرما؛
- حالت تهوع؛
- دید تونلی؛
- شنیدن صدای زنگ در گوش‌ها؛
- تعریق بیش‌ازحد؛
- فشار خون کم؛
- ضربان قلب آهسته یا غیرعادی.
اگر غش کردید، بهتر است به پزشک مراجعه کنید تا علل بالقوه جدی را رد کند.
پزشک برای جلوگیری از سنکوپ وازوواگال ممکن است نوشیدن مایعات به‌اندازه کافی یا پرهیز از سریع بلندشدن را پیشنهاد کند. روش‌های درمان سنکوپ وازوواگال عبارت‌اند از:
- رژیم غذایی با نمک زیاد؛
- قطع مصرف داروهایی که فشار خون را کم می‌کنند مانند داروهای ادرارآور؛
- پوشیدن جوراب واریس برای جلوگیری از تجمع خون در پاها؛
- مصرف داروهایی که مقدار سدیم بدن یا فشار خون را افزایش می‌دهند یا واکنش‌های سیستم عصبی را آرام می‌کنند.
تحریک عصب واگ
برای تحریک عصب واگ (VNS) دستگاهی را در بدن قرار می‌دهند که از تکانه‌های الکتریکی برای تحریک این عصب استفاده می‌کند. پزشکان با این کار برخی افراد مبتلا به تشنج و افسردگی را درمان می‌کنند که درمان‌های دیگر برای آنها بی‌اثر بوده است.
دستگاه مذکور معمولا زیر پوست قفسه سینه قرار داده می‌شود و ۱ سیم دستگاه را به عصب واگ سمت چپ وصل می‌کند. زمانی که دستگاه فعال می‌شود، سیگنال‌هایی را از طریق این عصب به ساقه مغز می‌فرستد تا اطلاعات به مغز فرد انتقال یابند. مسئول کنترل این دستگاه معمولا متخصص مغز و اعصاب است، اما به افراد اغلب یک آهنربای دستی داده می‌شود و خودشان نیز می‌توانند دستگاه را با استفاده از آن کنترل کنند.
متخصصان عقیده دارند که عصب واگ ممکن است دلیل ارتباط بین افسردگی، اختلال متابولیک و بیماری قلبی باشد. اگر تحقیقات این ادعا را تأیید کنند، به‌گفته محققان تحریک این عصب ممکن است سبب درمان مشکلات سلامتی گوناگونی شود از جمله بیماری ام اس، بیماری خودایمنی یووئیت خلفی، بیماری آلزایمر و سردردهای خوشه‌ای.
خطرات تحریک عصب واگ
۱. خطرات جراحی
خطرات جراحی لازم برای تحریک عصب واگ نادرند و به خطرات جراحی‌های دیگر شباهت دارند. از جمله:
- عفونت؛
- مشکل بلع؛
- درد در قسمتی که برای قراردادن دستگاه بریده شده است.
- فلج تار صوتی که معمولا موقتی است، اما امکان دارد دائمی هم باشد.
۲. عوارض جانبی بعد از عمل
بعضی از علائم جانبی و مشکلات سلامتی مرتبط با تحریک عصب واگ ممکن است شامل موارد زیر شوند:
- تغییر صدا؛
- گرفتگی صدا؛
- درد گلو؛
- سرفه؛
- سردرد؛
- تنگی نفس؛
- مشکل بلع؛
- مشکل خواب؛
- بدترشدن آپنه خواب؛
- مورمورشدن یا سوزن‌سوزن‌شدن پوست.
عوارض جانبی تحریک این عصب برای اکثر افراد قابل‌تحمل‌اند و معمولا به‌مرور زمان بهبود می‌یابند. البته بعضی از این عوارض جانبی ممکن است تا زمانی که عصب واگ را تحریک می‌کنید، باقی بمانند. تنظیم تکانه‌های عصبی ممکن است سبب به حداقل رساندن این عوارض شود. اگر قادر به تحمل این عوارض نیستید، می‌توانید دستگاه را خاموش کنید.
درمان‌های رایج برای اختلالات عصب واگ
- تغییر رژیم غذایی.
- استفاده از دارو برای تسکین درد شکم یا رفع حالت تهوع، تنظیم قند خون و بهبود تخلیه معده.
- استفاده از لوله‌های تغذیه برای واردکردن مواد غذایی به جریان خون.
- گاستروستومی برای ایجاد یک راه جدید در معده برای کاهش فشار.
- تحریک الکتریکی گاستریک (شبیه به VNS) برای فرستادن تکانه‌های الکتریکی به عضلات و اعصاب معده و حرکت‌دادن غذا در امتداد روده‌ها.
جمع‌بندی
عصب واگ نقش مهمی در عملکردهای مهم بدن دارد و ممکن است باعث ایجاد ارتباط بین مناطقی مانند مغز و روده شود. اثبات شده است که روش‌های درمان این عصب برای افراد مبتلا به تشنج و افسردگی مفیدند و برای درمان بیماری آرتروز روماتیسمی نیز نتایج امیدبخشی داشته است. برخی متخصصان اعتقاد دارند که تحقیقات بیشتر درباره این عصب ممکن است سرنخ‌هایی برای مهار دیابت، چاقی مفرط، بیماری قلبی و سایر عارضه‌‌هایی بدهد که شامل فرایندهای التهابی می‌شوند.
شما بگویید
تابه‌حال عمل تحریک عصب واگ انجام داده‌اید؟ عملکرد نادرست این عصب چه مشکلی برایتان ایجاد کرده است؟ نظر خود را با ما و سایر کاربران به اشتراک بگذارید. همچنین اگر این مطلب برایتان مفید بود، می‌توانید آن را برای دوستان خود نیز ارسال کنید.
