بازار؛ گروه بین الملل: در سال های اخیر مقامات ایرانی و افغانستانی بارها آمادگی خود را برای تقویت روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه و بحث در مورد ساخت گمرک جدید و امضای قرارداد کشاورزی اعلام کرده اند. اما تنش ها بین ایران و افغانستان بر سر اشتراک آب برای بیش از یک دهه ادامه داشته است و پس از بازگشت گروه طالبان به قدرت در آگوست 2021 تشدید شده است. مقامات ایرانی بارها از دولت طالبان خواسته اند که آب رودخانه هیرمند را به ایران رها کند. قطعنامه 1973 هیرمند بر اساس معاهده آب رودخانه، افغانستان باید 26 متر مکعب در ثانیه یا 850 میلیون متر آب تامین کند. مکعب آب سالانه به ایران می رسد.
علاوه بر این، اخیراً دولت طالبان خواستار ایجاد دفتر نمایندگی اقتصادی در بندر چابهار شده است که در دیدار هیئتی از وزارت صنعت و تجارت افغانستان و دبیر شورای عالی مناطق آزاد افغانستان ارائه شده است. آنها در 3 مارس خواهند رفت. ایران بندر چابهار خود را در استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان با کمک هند در سال 2017 افتتاح کرد و به طور قابل توجهی وابستگی افغانستان به بندر کراچی پاکستان را کاهش داد. چابهار به عنوان یک مسیر جایگزین حیاتی برای تجارت افغانستان عمل می کند. چابهار برای ایران و سایر کشورهای منطقه به ویژه هند از اهمیت راهبردی برخوردار است. تهران و دهلی نو توافقنامه توسعه بندر چابهار را در ژانویه 2024 نهایی کردند.
در جولای 2023، تهران و طالبان خط آهنی را افتتاح کردند که شهر خواف ایران را به هرات در غرب افغانستان متصل می‌کند و می‌تواند سالانه 5 میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را جابه‌جا کند. صادرات ایران به افغانستان تقریباً 2 میلیارد دلار در سال است که عمدتاً شامل ماشین آلات، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و نفت است. در مقابل، صادرات سالانه افغانستان به ایران تنها 30 میلیون دلار است. در جریان نمایشگاه چهار روزه تجارت افغانستان و ایران که در 10 مارس در کابل به پایان رسید، دو کشور 30 قرارداد را برای افزایش همکاری در پروژه های حمل و نقل و زیربنایی امضا کردند. ارتباط ایران را با شهر شمالی مزارشریف افغانستان و در نهایت با آسیای میانه و چین امضا کردند.
ایران بندر چابهار خود را در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان با کمک هند در سال 2017 افتتاح کرد و وابستگی افغانستان به بندر کراچی پاکستان را به میزان قابل توجهی کاهش داد. چابهار به عنوان یک مسیر جایگزین حیاتی برای تجارت افغانستان عمل می کند
با وجود روابط نزدیک، اختلافاتی نیز بین دو کشور وجود دارد. ایران بارها بر احداث حصار مرزی برای کنترل ورود مهاجران و مواد مخدر و رفع نگرانی های امنیتی تاکید کرده است. هجوم قابل توجه مهاجران افغانستانی نگرانی های اقتصادی و امنیتی در ایران را برانگیخته است و درخواست هایی را برای اخراج افغان های غیرقانونی برانگیخته است. مقامات ایرانی از برنامه هایی برای اخراج میلیون ها پناهجوی «غیرقانونی» افغان خبر دادند. در 11 مارس، طی نشستی در ولایت هرات در غرب افغانستان، طالبان و مقامات مرزی ایران راه‌های رسیدگی به تنش‌های مرزی و بهبود روابط دوجانبه را بررسی کردند. آنها همچنین در مورد ساخت بزرگراه ایران و مسائل مربوط به گذرگاه مرزی اسلام قلعه گفتگو کردند.
بر اساس گزارش ویژه اوراسیا؛ پویایی روابط ایران و افغانستان از زمان قدرت گیری مجدد طالبان در افغانستان در سال 2021 به طور قابل توجهی تغییر کرده است. اگرچه ایران از به رسمیت شناختن رسمی دولت طالبان خودداری کرده است، اما در عمل با ایجاد چارچوب های همکاری برای تجارت، ترانزیت و سایر تعاملات دوجانبه عمل کرده است. تحولات سیاسی و دیپلماتیک اخیر نیز ماهیت پیچیده روابط ایران و افغانستان را برجسته می کند. بیشتر تحولات اقتصادی دوجانبه کلیدی شامل توافقات در مورد پروژه ترانزیتی چابهار و تقویت اتصال ریلی از طریق خط ریلی خواف – هرات است. تمرکز ایران بر سرمایه گذاری زیرساختی در افغانستان، تقویت مسیرهای تجاری، کاهش فشارهای اقتصادی منطقه ای و حمایت از اتصال افغانستان به بازارهای جهانی است.
سناریوی ژئوپلیتیکی ایران و افغانستان
روابط دیپلماتیک و همسویی سیاسی: تعامل دیپلماتیک تهران با کابل محتاطانه و در عین حال دارای جهت گیری استراتژیک بوده و با وجود موقعیت ایدئولوژیک طالبان، هدف آن حفظ منافع خود است. تعهدات عملگرایانه در زمینه تجارت، همکاری امنیتی و پروژه های زیربنایی، رویکرد محدود دولت ایران را برای به رسمیت شناختن رسمی متعادل می کند. دولت تهران انعطاف محدودی برای تغییر موضع خود در قبال افغانستان نشان داده است. با این حال، برای رسیدگی به چالش های مهاجرت افغانستان و امنیت مرزی با فشار مواجه است. پاسخ‌های متفاوت جناح‌های سیاسی افغانستان، تفاوت‌های داخلی را برجسته می‌کند و با توجه به حضور چشمگیر جامعه شیعه در این کشور، بر تأثیر ایران بر چشم‌انداز سیاسی افغانستان تأکید می‌کند.
دولت تهران انعطاف محدودی برای تغییر موضع خود در قبال افغانستان از خود نشان داده است، اما برای رسیدگی به چالش های مهاجرت و امنیت مرزی افغانستان با فشار مواجه است.
همکاری اقتصادی و سرمایه گذاری: همکاری های اقتصادی ایران و افغانستان همچنان بخش حیاتی روابط دوجانبه است که ارتباطات منطقه ای و رشد اقتصادی را تسهیل می کند. پروژه های قابل توجه عبارتند از: 1- پروژه ترانزیت چابهار; افغانستان به طور فزاینده ای به بندر ایران به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی به هند متکی است و از مسیرهای بحث برانگیزتر از طریق پاکستان اجتناب می کند. 2- تقویت اتاق بازرگانی مشترک: این ابتکار تجارت و سرمایه گذاری فرامرزی را با تمرکز بر بخش هایی مانند زراعت، ترانزیت و صنایع کوچک برای ادغام بازارهای افغانستان با ایران ترویج می کند. راه آهن 3 – خواف – هرات: این توافقنامه راه آهن برای تجارت کابل، تقویت جابجایی کالا و ایجاد نفوذ استراتژیک برای ایران در مسیرهای تجاری افغانستان حیاتی است.
مهاجرت و امنیت مرزی: ایران با جمعیت مهاجر افغانستانی بین 3.8 تا 5 میلیون نفر در داخل مرزهای خود، با فشارهای اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی از سوی مهاجرت افغانستان مواجه است. فشارهای اقتصادی همراه با تحریم ها به لفاظی ها علیه مهاجران غیرقانونی دامن زده است و مقامات ایرانی با تلاش برای اخراج 2 میلیون افغان بدون مدرک، روابط دوجانبه را تیره کرده اند. این رابطه را پیچیده می کند و بر نیاز به یک سیاست امنیتی هماهنگ مرزی برای جلوگیری از تشدید تاکید می کند.
اختلافات آب و نگرانی های زیست محیطی: مناقشه طولانی مدت بر سر منابع آبی رودخانه هیرمند همچنان روابط را تیره کرده است. اگرچه معاهده آب رودخانه هیرمند در سال 1973 تخصیص آب خاصی را برای ایران مشخص می کند، خشکسالی های مکرر و پروژه های زیربنایی در افغانستان منجر به کاهش جریان آب و ایجاد تنش شده است.
تقویت دیپلماسی فرهنگی: برای مدیریت حساسیت های سیاسی، هم ایران و هم افغانستان می توانند از دیپلماسی فرهنگی استفاده کنند. تبادلات هنری، برنامه های آموزشی و جشنواره های فرهنگی راه های بالقوه ای برای تقویت درک متقابل و کاهش تنش ها در سطح ملی هستند. دیپلماسی اقتصادی، با تمرکز بر ابتکارات بخش خصوصی و مناطق اقتصادی مشترک فرامرزی، می تواند ثبات اجتماعی-اقتصادی را در مناطق مرزی ارتقا دهد و یکپارچگی و ارتباطات فرهنگی عمیق تر را ممکن سازد.
موفقیت روابط ایران و افغانستان به توانایی طالبان برای تامین امنیت در کشور بستگی دارد. فقدان ضمانت‌های امنیتی، همراه با افزایش ریسک ژئوپلیتیکی، می‌تواند بدبینی تهران را در مورد رهبری طالبان و همکاری با کابل تشدید کند. این ممکن است تلاش ها برای تقویت همکاری های تجاری و اقتصادی را مختل کند.
نتیجه گیری
روابط ایران و افغانستان ترکیب پیچیده ای از همکاری و رقابت است که ریشه در تاریخ مشترک آنها دارد، اما به دلیل شرایط مختلف سیاسی و چالش های اقتصادی، گاه با تنش هایی همراه بوده است. تعامل عملگرایانه تهران که با سرمایه گذاری های اقتصادی و زیرساختی مشخص می شود، با هدف کاهش تأثیر بی ثباتی داخلی افغانستان است. برای افزایش انعطاف‌پذیری روابط دوجانبه، هر دو کشور باید به مسائل اساسی مانند مدیریت امن مرزها، تخصیص منابع آب و روابط فرهنگی-اجتماعی بپردازند. اشکال مختلف دیپلماسی و مدیریت منابع مشترک راه‌های امیدوارکننده‌ای برای تقویت و تعمیق روابط و ارائه راه‌های بالقوه برای کاهش چالش‌های آینده و تقویت مشارکت متوازن‌تر برای هر دو کشور ارائه می‌کند.
از سوی دیگر، مسائل امنیتی مرتبط با گروه های تروریستی فعال در افغانستان تهدیدی قابل توجه برای خاک ایران است که در سال های اخیر موج های متعددی از حملات خشونت آمیز را تجربه کرده است. موفقیت روابط ایران و افغانستان به توانایی طالبان برای تامین امنیت در کشور بستگی دارد. فقدان ضمانت‌های امنیتی، همراه با افزایش ریسک ژئوپلیتیکی، می‌تواند بدبینی تهران را در مورد رهبری طالبان و همکاری با کابل تشدید کند. این ممکن است تلاش ها برای تقویت همکاری های تجاری و اقتصادی را مختل کند.
