بازار؛ گره بین‌الملل: ایران و پاکستان با برخورداری بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارای اشتراکات فرهنگی و دینی هستند که فراتر از سرزمین و همجواری است و می‌تواند زمینه ساز نزدیکی و همکاری بیشتر دو کشور در حوزه‌هایی چون کریدورهای ارتباطی، تجارت دوجانبه، روابط با چین و مبارزه با افراط گرایی باشد.
اهمیت متقابل برد تجاری-ترانزیتی در مناسبات ایران و پاکستان
کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان برای دسترسی به آب‌های آزاد از مسیرهای جنوبی خود بهره می‌جویند که این مسیرها از طریق ایران و پاکستان به آب‌های آزاد می‌رسد، افزون بر این، پروژه‌هایی توسعه بنادر گوادر و چابهار که از سوی دو کشور خواهر خوانده نامیده شده‌اند، نیز می‌تواند همکاری میان این دو منطقه را رقم زند.
در سال‌های اخیر دو کشور تلاش‌هایی را برای ایجاد ارتباط میان دو بندر صورت داده‌اند که به شکل ریلی و جاده‌ای اجرا می‌شود، بندر گوادر در قالب طرح cepc که توسط چین سرمایه‌گذاری شده است در حال توسعه است و همچنین حضور چین در پروژه‌های توسعه‌ای بندر چابهار که با اجرایی شدن قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین قوت پیدا می‌کند می‌تواند زمینه‌های همکاری بین دو کشور را در ترانزیت و پروژه‌های همکار افزایش دهد.
ایجاد مسیرهای ریلی چابهار به گوادر، کشتیرانی بندرعباس-چابهار-گوادر-کراچی و بالعکس به همراه خط هوایی کراچی-کویته-زاهدان-چابهار و کراچی-کویته-زاهدان-مشهد ازجمله اقداماتی است که می‌تواند تجارت ایران و پاکستان را بهبود ببخشد
ایجاد مسیرهای ریلی چابهار به گوادر، کشتیرانی بندرعباس-چابهار-گوادر-کراچی و بالعکس به همراه خط هوایی کراچی-کویته-زاهدان-چابهار و کراچی-کویته-زاهدان-مشهد ازجمله اقداماتی است که می‌تواند تجارت دو کشور را بهبود ببخشد.
از سوی دیگر برخی از مهم‌ترین اقلام صادراتی پاکستانی همچون برنج، شکر و منسوجات برای ورود به بازار ایران راه سختی پیش‌رو ندارند، چون در حال حاضر ایران حجم زیادی از برنج مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین کرده و انواع پوشاک را از مرزهای غربی و جنوبی وارد می‌شود که جایگزینی آن از پاکستان مساله چندان دشواری نیست، اما همچنان بزرگ‌ترین مشکل بر سر راه تجارت دو کشور مساله تحریم‌های ایالات‌متحده و محدودیت‌های بانکی است که ایران برای رفع این مشکل ایجاد اتاق‌های تهاتر را پیشنهاد کرده است.
افزون بر این با توجه به پیگیری روند دلارزدایی از سوی پاکستان، استفاده از ارزهای محلی چون روپیه و ریال در تجارت تهران و اسلام آباد نیز به سهولت این امر شدت خواهد بخشید، چرا که اردیبهشت ماه سال جاری تارنمای شبکه خبری جیو پاکستان از قصد این کشور برای استفاده از یوان به منظور پرداخت مبلغ قرارداد خرید نفت از روسیه خبر داد؛ موضوعی که باعث گسترش دامنه دلار زدایی از تجارت جهانی خواهد شد و همزمان با نخستین محموله حامل ۷۵۰ هزار بشکه نفت خام که در ماه خرداد بارگیری شد، اولین پرداخت به ارز ملی چین صورت گرفت.
پاکستان برخلاف برخی کشورهای دیگر، موقعیت جغرافیایی مناسبی برای تجارت و فعالیت‌های بازرگانی دارد. دسترسی به دریای عمان، نزدیکی به خلیج فارس و اقیانوس هند باعث شده تا این کشور به راحتی بتواند محصولات خود را به سایر نقاط دنیا صادر یا از سایر کشورها وارد کند.
بر اساس آمار سازمان تجارت جهانی (WTO) تنها یک درصد از کالاهای وارداتی پاکستان از ایران وارد می‌شود و همسایه دیگر پاکستان یعنی چین به تنهایی بیش از 20 درصد از کالاهای وارداتی این کشور را تامین می‌کند، بنابراین لزوم تمرکز و فعالیت بیشتر در این زمینه به شدت احساس می‌شود
آمارها نشان می‌دهد که میزان تجارت دو کشور با میزان اشتراکات فرهنگی و سیاسی دو طرف همخوانی زیادی ندارد، و بر اساس آمار سازمان تجارت جهانی (WTO) تنها یک درصد از کالاهای وارداتی پاکستان از ایران وارد می‌شود و همسایه دیگر پاکستان یعنی چین به تنهایی بیش از 20 درصد از کالاهای وارداتی این کشور را تامین می‌کند، بنابراین لزوم تمرکز و فعالیت بیشتر در این زمینه به شدت احساس می‌شود.
از جمله مهم‌ترین شرکای تجاری پاکستان می‌توان به چین، امارات متحده عربی، آمریکا و انگلیس اشاره کرد. جالب آنکه پاکستان علی‌رغم وجود مرز مشترک با هندوستان، اما چندان تجارتی با این کشور ندارد که ناشی از تنش‌های سیاسی بین دو کشور است.
به گفته مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه حجم تجارت دو کشور در سال گذشته به 2.4 میلیارد دلار رسیده است که تنها حجم صادرات ایران به پاکستان در حوزه کشاورزی 350 میلیون دلار و این رقم برای پاکستان 650 میلیون دلار بوده است، هر چند دو طرف ظرفیت تجارت دوجانبه را رقمی معادل 5 میلیارد دلار در سال می‌دانند.
با آغاز تجارت آزاد میان تهران و اسلام آباد، تعرفه‌ها کاهش یافته و شرایط برای صادرات مجدد فراهم می شود و تولیدات ایرانی می‌تواند در مرزهای دورتر و بازارهای بین‌المللی نیز به فروش برسد
شهریورماه سال جاری اولین نشست مشترک ایران و پاکستان برای برقراری تجارت آزاد تشکیل خواهد شد. دو کشور سال‌ها قبل توافق‌نامه‌ای در خصوص تجارت ترجیحی انعقاد کرده بودند که اجرای کامل آن موجب افزایش چند ۱۰۰درصدی صادرات به پاکستان می‌شود. با آغاز تجارت آزاد میان دو کشور، تعرفه‌ها کاهش یافته و شرایط برای صادرات مجدد فراهم می شود و تولیدات ایرانی می‌تواند در مرزهای دورتر و بازارهای بین المللی نیز به فروش برسد.
افزون بر این، اقتصاد پاکستان بیشتر مبتنی بر خدمات و کشاورزی و محصولات معدنی است و بنابراین صنعت در این کشور در حوزه‌هایی چون فولاد و پتروشیمی و حتی محصولات دارویی که از نقاط قوت اقتصاد ایران به شمار می‌آید، عملکرد ضعیفی داشته و صادرات ایران به پاکستان در این زمینه‌ها می‌تواند یک فرصت اقتصادی مغتنم تلقی شود.
نبود استراتژی بلندمدت و موانع تجاری، تعرفه‌ای، بانکی و حمل‌ونقلی مانع از گسترش روابط شده است. حال آنکه بازار 230 میلیون نفری پاکستان بازار خوبی برای تجار ایرانی به شمار می‌آید. فقدان استراتژی منسجم برای تجارت بین دو کشور و سیستم حمل‌ونقل نامناسب، از دیگر موانع توسعه تجارت بین دو کشور است. فقدان جاده ایمن و سیستم راه‌آهن فرسوده نیز کار تجارت و ترانزیت کالا را دشوار کرده است و این در حالی است که ایران و پاکستان در زمینه مبادلات تجاری، مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند که با توسعه همکاری‌ها از جمله در زمینه های حمل و نقل کالا، تهاتر محصولات، کاهش تعرفه ها و ایجاد بازارچه های مرزی می‌توان مشکلات بسیاری را از میان برداشت.
اردیبهشت ماه سال جاری نخستین بازارچه مرزی میان دو کشور در جریان سفر رئیس جمهور ابراهیم رئیسی به سیستان و بلوچستان، با حضور شهباز شریف نخست‌وزیر پاکستان در مرز «پیشین ـ مند» افتتاح شد. توسعه تجارت ایران با همسایه‌ای چون پاکستان با بازار مصرفی بزرگ یکی از راه‌های گذر از مشکلات دوره تحریم‌ها به شمار می‌رود و با توجه به جمعیت بالای پاکستان، امتیاز همجواری با ایران و امکان صادرات خدمات فنی مهندسی از سوی ایران و هم چنین اشتراکات فرهنگی و مذهبی میان دو کشور لازم است موضوع تجارت با پاکستان به صورت جدی تری از سوی مقام های کشور مورد بررسی قرار گیرد.
ایجاد مرز رسمی زمینی در پیشین با توجه به وجود زیرساخت‌های حمل و نقلی مناسب در کشور پاکستان تا بزرگ‌ترین ایالت‌های این کشور در شرق و قطب‌های اقتصادی همچون کراچی و لاهور، دسترسی آسان به این مناطق را هموار خواهد ساخت.
اجرای جدی پروژه قطار ITI یا همان قطار اکو که از استانبول به تهران و از تهران به اسلام‌آباد امتداد دارد، می‌توانند بسترهای مناسبی برای همکاری برای جذب سرمایه‌گذاری‌های چین در منطقه و همچنین ایجاد مزیت‌های جدید ترانزیتی برای انتقال کالاهای چینی و پاکستانی به ترکیه و اروپا از طریق خاک ایران باشند
اجرای جدی پروژه قطار ITI یا همان قطار اکو که از استانبول به تهران و از تهران به اسلام‌آباد امتداد دارد، می‌توانند بسترهای مناسبی برای همکاری برای جذب سرمایه‌گذاری‌های چین در منطقه و همچنین ایجاد مزیت‌های جدید ترانزیتی برای انتقال کالاهای چینی و پاکستانی به ترکیه و اروپا از طریق خاک ایران باشند.
ماجرای خط لوله گاز ایران به پاکستان و درخواست غرامت ایران
چندی پیش رسانه‌های پاکستانی اعلام کردند ایران از پاکستان خواسته تا بخشی از پروژه خط لوله واردات گاز از ایران را تا مارس ۲۰۲۴ در خاک خود بسازد یا آماده پرداخت جریمه ۱۸ میلیارد دلاری باشد. ایران این خط لوله را در خاک خود از میدان گازی تا نقطه صفر مرزی با پاکستان تکمیل کرده است و پاکستان باید برای اجرایی شدن این قرار داد، ۷۸۱ کیلومتر خط لوله از منطقه «نوابشاه» تا نقطه مرزی خود با ایران احداث کند.
قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز طبیعی ایران از طریق خط لوله به پاکستان در سال ۲۰۰۹ بین دو کشور به امضا رسید و قرار بود تا سال ۲۰۱۵ اجرایی شود، اما تاکنون تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه ایران و فشارهای آمریکا به دولت پاکستان مانع اجرایی شدن آن شده است و در واقع و این ریسک ژئوپلیتیکی باعث شده بانک‌های پاکستانی تمایلی به تامین مالی این پروژه نداشته باشند.
دو کشور در سپتامبر ۲۰۱۹ این قرارداد را بازنگری کرده و ایران از حق شکایت خود به محاکم بین‌المللی علیه پاکستان صرف نظر کرد و انصراف خود از شکایت را مشروط به تکمیل این خط لوله در پاکستان تا مارس سال ۲۰۲۴ کرد. بر اساس قرارداد بازنگری شده در سال ۲۰۱۹، این خط لوله قرار است روزانه ۷۵۰ میلیون فوت مکعب گاز طبیعی ایران را به پاکستان انتقال دهد.
در قرارداد اولیه که در سال ۲۰۰۹ منعقد شده بود، دولت پاکستان موظف شده بود در صورت تاخیر در احداث خط لوله تا مرز ایران، از ژانویه سال ۲۰۱۵ روزانه ۱ میلیون دلار غرامت بابت تاخیر در پروژه به طرف ایرانی پرداخت کند؛ اما با وجود تاخیر، طرف پاکستانی به بهانه تحریم‌های ایران مبلغی بابت تاخیر در پروژه به ایران نپرداخت و در عوض دو کشور در سپتامبر سال ۲۰۱۹ با قراردادی جدید، قرارداد قبلی را بازنگری کرده و حالا موعد مارس ۲۰۲۴ (فروردین ۱۴۰۳) به عنوان زمان نهایی تکمیل خط لوله در طرف پاکستان در نظر گرفته شده است و ایران بر اساس بندهای این قرارداد می‌تواند در صورت تاخیر طرف پاکستانی، به محاکم داوری بین المللی شکایت کرده و از پاکستان طلب غرامت کند.
اسفند ماه گذشته وزیر نفت پاکستان اعلام کرد اسلام آباد در مورد پروژه گازی صلح با آمریکا مذاکره کرده و به دنبال کاهش تحریم‌ها علیه ایران برای ادامه ساخت این خط لوله است. اسلام آباد یک کانال دیپلماتیک را برای متقاعد کردن واشنگتن برای کاهش تحریم‌ها علیه ایران تشکیل داده است که در نهایت موجب تکمیل پروژه خط لوله برای رساندن گاز طبیعی ارزان ایران به پاکستان اجازه می‌دهد.
به گفته آصف درانی، سفیر سابق پاکستان در ایران پاکستان برای ایجاد خط لوله‌ای به شعاع ۷۸۱ کیلومتری در داخل کشور به حدود ۳ میلیارد دلار نیاز دارد. سوال اینکه چه کسی این پروژه را تامین مالی خواهد کرد و ثانیا تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نیاز به بازبینی مجدد توسط مقامات آمریکایی برای حفاظت از اقتصادهای متزلزل منطقه دارد. تحریم‌ها عمدتاً بر بخش انرژی ایران متمرکز بوده و سقف ۱۰ میلیون دلاری را برای سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز ایران تعیین کرده است.
اما این در حالی است که هند و چین در برابر فشارها و تحریم‌های آمریکا در ایران مقاومت کرده و در پروژه‌های نفت و گاز و بندری ایران مشارکت دارند و افزون بر این ایران سالانه تقریباً ۱۰ میلیارد دلار گاز طبیعی به ترکیه عرضه می‌کند. نمونه دیگر بی‌اعتنایی هند به خشم ایالات متحده در مورد مسئله نفت روسیه است و حتی پاکستان نیز اقدام به خرید نفت تخفیف‌دار از روسیه کرده است، به همین ترتیب، پاکستان می‌تواند پروژه خط لوله گاز ایران را با استناد به محدودیت‌های انرژی و منابع خود در مواجهه با فشار واشنگتن ادامه دهد.
اما اصل پروژه خط لوله گاز به سال 1990 باز می‌گردد و در آن دوران هند، چین و حتی بنگلادش به خط لوله صلح علاقه نشان دادند، اما در سال ۲۰۰۸، در نتیجه توافق هسته‌ای هند با ایالات متحده، دهلی‌نو تصمیم به خروج از آن گرفت. ایران پیشتر این خط لوله را در سمت مرز خود ایجاد کرده، اما پاکستان به دلیل فشار ایالات متحده و کمبود امکانات مالی برای شروع ساخت همچنان با مشکل مواجه است.
در صورت عدم توافق پاکستان با ایران برای احداث خط لوله و واردات گاز مشکل ذخایر خارجی به تدریج بحرانی می‌شود. در سال‌های اخیر مذاکرات بسیاری بین پاکستان، ایران و ترکیه برای ایجاد روابط اقتصادی نزدیک برای پروژه‌های زیرساختی مهم صورت گرفته، اما تحریم‌ها و فشارهای آمریکا اجرای آن ها را ناممکن کرده است
در صورت عدم توافق پاکستان با ایران برای احداث خط لوله و واردات گاز مشکل ذخایر خارجی به تدریج بحرانی می‌شود. در سال‌های اخیر مذاکرات بسیاری بین پاکستان، ایران و ترکیه برای ایجاد روابط اقتصادی نزدیک برای پروژه‌های زیرساختی مهم صورت گرفته، اما تحریم‌ها و فشارهای آمریکا اجرای آن ها را ناممکن کرده است.
نتیجه
پاکستان در حال حاضر با مشکلات بلندمدت ارزی دست و پنجه نرم می‌کند که از طریق استقراض پول از چین، عربستان سعودی یا صندوق بین المللی پول (IMF) نیز قابل رفع نیست، زیرا پاکستان همچنان باید بدهی اولیه خود را بازپرداخت کند.
در نتیجه متاسفانه، پاکستان و ایران هنوز درک متقابلی از شرایط ایجاد نکرده‌اند تا برای نمونه با استفاده از ارزهای ملی جایگزینی برای دلار آمریکا یا تهاتر کالا علاوه بر توسعه تجارت اجرای چنین پروژه‌های عظیمی با انتفاع مالی دوجانبه را به تعجیل بیاندازند.
نزدیکی جغرافیایی، ارزان بودن حمل‌ونقل، مشابهات فرهنگی و مکمل بودن اقتصاد دو کشور زمینه‌ها را برای استحکام روابط تجاری دوجانبه فراهم کرده است، به طوری که حتی شرکت سرمایه‌گذاری ایران و پاکستان به نام پائیر(PAIR) نیز ظرفیت خوبی برای فاینانس پروژه‌های مشترک دارد.
