فرونشست زمین یکی از جدی ترین معضلات زیست محیطی و زیرساختی در ایران است که در سال های اخیر به شدت تشدید شده است. این پدیده که در اثر کاهش آب های زیرزمینی، بهره برداری بی رویه از آب و تغییرات اقلیمی ایجاد می شود، به زیرساخت های شهری، کشاورزی و حتی فرهنگی آسیب وارد می کند.
ایران به دلیل وابستگی شدید به منابع آب زیرزمینی و مدیریت ناکافی منابع آب یکی از کشورهایی است که بیشترین میزان فرورفتگی را در جهان دارد.
آمار و اطلاعات مربوط به فرونشست زمین در ایران
بر اساس گزارش ها و آمارهای ارائه شده، ایران از نظر میزان فرونشست زمین در رتبه دوم جهان و از نظر گستردگی مناطق متاثر از فرونشست در رتبه سوم قرار دارد. میانگین میزان فرونشست زمین در ایران حدود 20 تا 30 سانتی متر در سال تخمین زده می شود که در برخی مناطق به ارقام بالاتری هم می رسد.
به عنوان مثال، استان اصفهان و به ویژه شهر اصفهان از جمله مناطقی هستند که با بدترین وضعیت فرونشست زمین مواجه هستند. بنابراین در برخی مناطق این استان میزان فرونشست به بیش از 30 سانتی متر در سال می رسد. این نرخ بسیار بالا باعث نگرانی جهانی شده و از نظر اثرات مخرب بر ساختمان ها، جاده ها، راه آهن و زمین های کشاورزی مشکلات جدی ایجاد می کند.
غرق شدن در سواحل ایران
پدیده فرونشست زمین نه تنها در مناطق مرکزی و خشک ایران، بلکه در سواحل این کشور نیز به طرز نگران کننده ای افزایش یافته است. در سواحل ایران عواملی مانند بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه بی رویه زیرساخت های شهری و صنعتی، تغییرات اقلیمی و بالا آمدن سطح آب دریاها در تشدید این معضل نقش داشته است.
سواحل جنوبی ایران به ویژه سواحل خلیج فارس و دریای عمان به دلیل وجود شهرهای بزرگ صنعتی و نفتی و بنادر بزرگ با چالش فرونشست زمین مواجه هستند. شهرهایی مانند بندرعباس، بوشهر و عسلویه از جمله مناطقی هستند که به دلیل استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی و فشار زیرساخت ها پتانسیل بالایی برای فرونشست دارند.
علاوه بر این، فرونشست ساحلی زیرساخت های حیاتی مانند اسکله ها، خطوط انتقال نیرو و صنایع پتروشیمی را تهدید می کند.
از سوی دیگر، در سواحل شمالی ایران مانند دریای خزر، مشکل غرق شدن آب ناشی از تغییر سطح دریا و ساخت و سازهای بی رویه در طول سواحل است. استحصال آبهای زیرزمینی برای توسعه کشاورزی و شهری و تغییر کاربری اراضی نیز از دیگر عوامل مؤثر بر فرونشست در این منطقه است.
آمادگی سازمان حفاظت محیط زیست برای مقابله با فرونشست
تهدید فرونشست زمین در سواحل کشور موضوعی است که در سخنان اخیر رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به آن اشاره شده و شینا انصاری نیز هشدار داده است که مشکل فرونشست زمین یکی از جدی ترین مخاطرات ماست کشور برنامه ریزی برای مقابله با این خطرات ضروری است.
به گفته وی، برخی مناطق و نقاط بحرانی در کشور ما ظرفیت تسلیم شدن را دارند که متاسفانه حتی در برخی از مناطق ساحلی نیز این مشکل به وجود آمده است که به همین دلیل لازم است تمامی این موارد شناسایی و اقدامات عاجل برای پیشگیری از حوادث در این مناطق انجام شود. مناطق ما در سازمان محیط زیست آمادگی کامل خود را برای همکاری در این زمینه اعلام می کنیم.
انجام دادن
برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در سواحل ایران می توان از تجربیات کشورهای دیگر که با این مشکل مواجه بوده اند استفاده کرد. در زیر چند راه حل عملی با الهام از تجربیات موفق در کشورهای مختلف ارائه می دهیم:
1. مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی
کشورهایی مانند ژاپن و هلند با اجرای برنامه های پایدار برای مدیریت منابع آب زیرزمینی موفق به کاهش میزان فرونشست شده اند. این کشورها با نظارت دقیق بر میزان برداشت آب های زیرزمینی و وضع مقررات سختگیرانه برای کاهش استفاده بی رویه از منابع آبی، توانسته اند تعادل بین استخراج و تجدید منابع آبی را حفظ کنند. در ایران می توان با تصویب قوانین محدودکننده و کنترل استفاده از آب های زیرزمینی در سواحل از تشدید غرق شدن جلوگیری کرد.
2. تزریق آب به لایه های زیرزمینی.
در مناطقی از آمریکا مانند کالیفرنیا، پروژه های تزریق آب در لایه های زیرزمینی برای جبران افت سطح آب زیرزمینی انجام شده است. این روش می تواند به بازیابی سطح آب زیرزمینی و کاهش فرونشست زمین کمک کند. اجرای این روش در سواحل ایران نیز می تواند در کاهش فشار بر سفره های زیرزمینی و کاهش فرونشست موثر باشد.
3. استفاده از فناوری های پیشرفته در پایش زمین.
در کشورهایی مانند ایتالیا و اسپانیا از فناوری های ماهواره ای و سیستم های سنجش از دور پیشرفته برای نظارت دقیق بر تغییرات سطح زمین استفاده می شود. این فناوری ها امکان شناسایی و تجزیه و تحلیل مناطق بحرانی را به صورت مداوم فراهم می کند. اجرای سیستم های نظارتی مشابه در ایران و مناطق ساحلی می تواند به پیش بینی و مدیریت بهتر پدیده غرق شدن کمک کند.
4. كنترل كارها در مناطق حساس
تجربه کشورهایی مانند هلند که بسیاری از نقاط آن زیر سطح دریا هستند نشان می دهد که کنترل ساخت و ساز در مناطق حساس و مستعد فرونشست می تواند از تشدید این پدیده جلوگیری کند. محدود کردن توسعه شهری در مناطق ساحلی ایران و تعیین ضوابط ساخت و سازهای کمتأثیر روی زمین از راهکارهای موثر در این زمینه است.
5. افزایش بهره وری کشاورزی و کاهش وابستگی به آب های زیرزمینی
در استرالیا با تغییر الگوی کشاورزی و استفاده از روش های نوین آبیاری مصرف آب به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. با جایگزینی روش های آبیاری قطره ای و توسعه کشاورزی مقاوم به خشکی می توان مصرف آب در سواحل ایران را کاهش داد و نیاز به برداشت آب های زیرزمینی را کاهش داد.
6. آموزش و آگاهی عمومی.
در کشورهایی که در کاهش فرونشست موفق بوده اند، اهمیت زیادی به آگاهی عمومی و آموزش جامعه داده شده است. افزایش آگاهی مردم از اهمیت منابع آب زیرزمینی و اثرات فرونشست بر زندگی شهری و زیرساخت ها می تواند نقش مهمی در کاهش برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی داشته باشد.
