محمد منصور نژاد / عضو هیئت مدیره و رئیس گروه مطالعات دینی و صلح انجمن علمی مطالعات صلح ایران
هدف امروز: بهار بحث‌های ژئوپلیتیک (سیاست جغرافیایی و نه جغرافیای سیاسی) در آغاز قرن بیستم است و با جنگ جهانی دوم به اوج خود می‌رسد و به دلیل سوء استفاده‌های باند هیتلری از آن اندیشه‌ها، وارد می‌شود. تلاقی برای مدتی و سپس در فضای جنگ سرد احیا می شود; البته این نوع بحث در گذشته نیز وجود داشته است و تقسیم جهان به شرق و غرب; یا شمال و جنوب و همچنین خاور دور و نزدیک همه بر اساس دیدگاه ژئوپلیتیک است.
جهت گیری و اهداف بحث های ژئوپلیتیک به سمت نبرد و درگیری و حداقل به سمت رقابت قدرت گرایش داشت و از این رو بحث های ژئوپلیتیکی کارکرد اصلی آنها برای جنگ (ژئوپلیتیک جنگ) بود. اما در دهه‌های اخیر صحبت از بازخوانی دیدگاه‌های ژئوپلیتیک و توجه به اهداف مختلف شده است که نتیجه آن می‌تواند «ژئوپلیتیک صلح» باشد.
با توجه به اینکه در بحث‌های ژئوپلیتیکی نقش کلیدی به متغیر «جغرافیا» پیوند می‌خورد (تأثیر جغرافیا بر سیاست بررسی می‌شود)، و در میان گرایش‌های جغرافیایی، «جغرافیای طبیعی» نقشی اساسی ایفا کرد; بنابراین، ژئوپلیتیک‌های کلاسیک در بحث‌های خود 3 نوع استراتژی را مورد بحث قرار دادند: 1. استراتژی سرزمینی. 2. استراتژی دریایی و 3. استراتژی هوایی. با توسعه فناوری ها و دستاوردهای جدید، «استراتژی ترکیبی» (ترکیبی از این سه، مثلاً فضای هوایی) نیز به سه نوع استراتژی اضافه شد. اهمیت این بحث این بود که ژئوپلیتیک ها نظرات خود را بر اساس اینکه کدام یک از استراتژی ها برای آنها اولویت دارد برجسته می کنند. (مثلاً «ماکیندر» رهبر نظریه پردازان استراتژی زمینی و «آلفرد ماهان» استراتژی دریایی و … بود).
به نظر من، اگر می خواهید به بحث ژئوپلیتیک صلح توجه جدی داشته باشید، لازم است از این چهار راهبرد (دریایی، هوایی، زمینی و هیبریدی) به عنوان «الگوی نظری» و با دید مسئله محور استفاده کنید. در مورد مشکلات ایران لطفا به این سوالات پاسخ دهید: اول: در ایران امروز به ترتیب با تعیین و اولویت بندی نظام; این چهار استراتژی چگونه مورد بحث قرار می گیرند و چه اولویت هایی دارند؟ دوم: اگر ژئوپلیتیک صلح را با دید انتقادی (ژئوپلیتیک انتقادی) در رابطه با ژئوپلیتیک جنگ مورد بحث قرار دهیم: هر یک از چهار راهبرد ذکر شده در بالا از 4 جنبه نیازمند توجه است: 1. کارگزاران; 2. مواد و محتوای بحث; 3. روش ها، الگوها و روش ها، و همچنین 4. اهداف و مقاصد، باید در مورد آنها بیشتر فکر شود.
– از دیدگاه دلالان، با ورود بازیگران جدید (سازمان های مردم نهاد و حتی افراد تأثیرگذار بر سیاست های عصر ارتباطات و دیجیتال) چه فرصت هایی برای ایجاد آرامش ایجاد می شود؟ و….
– از نظر مطالب و موضوعات جدید، مانند مسائل زنان؛ حقوق بشر؛ محیط زیست؛ گردشگری؛ مهاجرت؛ بحران آب و…; (به جای مسائل مربوط به جنگ)، تا چه اندازه در ژئوپلیتیک صلح موثر هستند؟ و پرسش‌های نوظهور تا چه اندازه جغرافیای طبیعی را به سمت جغرافیای انسانی سوق می‌دهند؟ و….
-آیا فناوری های جدید بر ژئوپلیتیک صلح تأثیر نمی گذارد؟ به عنوان مثال، ارتباط فعالان صلح از طریق اینترنت; وب فضای مجازی؛ هوش مصنوعی مانعی به نام جغرافیا را پشت سر می گذارد و با ابزارهای جدید، فعالان صلح می توانند حتی فراتر از دولت ها با یکدیگر گفتگو کنند. یا به جای اینکه از نفوذ اجباری جغرافیا بر سیاست مانند برخی از ژئوپلیتیک های قبلی صحبت کند، به روش های بدیع و اختیاری انسان در هزاره سوم اهمیت بیشتری داد و…
– از نظر اهداف به جای رقابت می توان به همکاری و دوستی به جای جنگ فکر کرد; حداقل به این دلیل که ما نتیجه اجرای ژئوپلیتیک جنگ را در قرن بیستم مثلاً در جنگ های جهانی دیدیم (برخی از آمارها تلفات انسانی این جنگ ها را بدون احتساب مجروحان 100 میلیون نفر تخمین زده اند). و آواره و غیره). یا به جای دستیابی به یک “صلح منفی” (فقط توقف جنگ و خشونت مستقیم)، هدف می تواند “صلح مثبت” باشد که ساختارهای اشتباهی را که به فقر و تبعیض دامن می زند و در نتیجه خشونت، به سطوح بالاتری دست می یابد، نفی کند. صلح فکر می‌کردند یا ژئوپلیتیک‌ها هدف را تضمین امنیت از طریق همبستگی با متحدان خود می‌دانند و به همین دلیل است که مثلاً ایده ایجاد «گروه امنیتی منطقه‌ای» را دنبال می‌کنند. و….
