اطلاع رسانی کند مبانی اندیشه و فرهنگ تبلیغیانگیزه این فتوا برتری و قوت ادله برخی از احکام فقهی شیعه بر فقه اهل سنت است. این فتوا در 17 ربیع الاول 1378 هجری قمری مصادف با ولادت امام صادق (ع) با حضور نمایندگان شیعه امامیه، شیعه زیدی و مذاهب اربعه اهل سنت صادر شد.
یکی از پیامدهای این فتوا تأسیس کرسی فقه تطبیقی و فقه شیعه در دانشگاه الازهر بود. علاوه بر این، این فتوا تأثیر عمیقی بر رفتار سلفیانی که معتقد به کفرگویی شیعه هستند، داشت. فتوای شلتوت مورد تایید و تشویق برخی از علمای اهل سنت مانند محمد غزالی، رئیس اخوان المسلمین و محمد الفهام، رئیس سابق الازهر قرار گرفت. برخی از جمله عبداللطیف السبکی و ابولوفا کرستانی از او انتقاد کردند. یوسف القرزاوی، عالم اهل سنت و گردآورنده برخی کتب شلتوت، صدور این فتوا را تکذیب کرد.
صدور فتوا و اهمیت آن.
فتوای شلتوت پاسخ به بررسی جواز تقلید همه مسلمانان از شیعه امامیه و فقه زیدیه است. این فتوا را محمود شلتوت، رئیس وقت دانشگاه الازهر مصر و از بنیانگذاران دارالتقریب بن المحابه الاسلامیه که از فقهای حنفی بود، صادر کرد. این فتوا در 17 ربیع الاول 1378 هجری قمری مصادف با ولادت امام صادق (ع) با حضور نمایندگان شیعه امامیه، شیعه زیدی و مذاهب اربعه اهل سنت صادر شد. به عقیده برخی، صدور فتوای شلتوت حاصل جست و جو و تلاش محمدتقی قمی و سید حسین بروجردی و تأسیس دارالتقریب اسلامی بوده است.
قبل از صدور این فتوا، اهل سنت عمل به فقه شیعه را مجاز نمی دانستند. گفته شده شلتوت انگیزه خود را از صدور این فتوا به دلیل برتری و قوت ادله برخی از احکام فقهی شیعه نسبت به فقه اهل سنت در اموری مانند ارث و طلاق بیان کرده است.
یکی از پیامدهای این فتوا تأسیس کرسی فقه تطبیقی و فقه شیعه در دانشگاه الازهر مصر بود. آنها همچنین گفتند که این فتوا بر رفتار سلفی های عربستان که شیعیان را کافر می دانستند، تأثیر عمیقی داشته است.
متن منبع
ترجمه استفتا د شالوت:
برخی گمان می کنند که برای اینکه مسلمان در عبادات و معاملات خود صحیح باشد، باید از یکی از چهار مکتب مشهور پیروی کند که در این میان نه شیعه امامیه است و نه مکتب زیدیه. آیا به طور کلی موافق این رأی هستید و تقلید از شیعه امامیه را جایز نمی دانید؟
در توسل محمود شلتوت آمده است که به اعتقاد برخی برای انجام صحیح واجبات شرعی باید از مذاهب چهارگانه اهل سنت تقلید کرد و مکتب شیعه امامیه و زیدیه از این مکاتب نیست. بازپرس نظر شیخ محمود شلتوت را در مورد تقلید مذاهبی مانند شیعه امامیه و زیدیه می پرسد. شلتوت در پاسخ به فتوا می گوید اسلام التزام به دین خاصی را واجب نمی داند و هر مسلمانی می تواند از هر دینی که صحیح باشد پیروی کند. تأکید می کند که تقلید از مذهب شیعه دوازده امامی و نیز سایر مذاهب اهل سنت جایز است و مسلمانان باید از تعصب ناروا نسبت به ادیان خاص بپرهیزند.
شلتوت متن توسل و فتوا را نوشته و برای بایگانی نزد محمدتقی قمی، سردبیر دارالتقریب بن المحابه اسلامیه فرستاده است. لوح این متن با امضای شلتوت توسط محمدتقی قمی به سید هادی میلانی داده شده و در آستانه حرم مطهر رضوی محفوظ است.
ترجمه فتوای شلتوت:
1. دین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از دین خاصی نمی کند; بلکه می گوییم این حق هر مؤمنی است که بتواند به هر یک از ادیانی که در ابتدای امر به درستی در کتاب های احکام آن دین نقل شده و نوشته شده است، و نیز پیرو آن، عمل کند. از این ادیان می توانید به دین دیگری گروید، خواه هر دینی باشد، و در این کار هیچ تقصیری ندارید.
2. مذهب جعفری، معروف به مذهب امامیه در قرن دوازدهم، دینی است که همانند مذاهب اهل سنت می توان از آن پیروی کرد و مسلمانان باید این را بدانند و از حزب گرایی و حمایت بی مورد و ناموجه از یک مذهب خاص خودداری کنند. . . دین خدا و شریعت او نه تابع دین است و نه منحصر به دین. هر کس به مقام اجتهاد برسد، لقب مجتهد بر اوست و عملش مورد قبول خداوند متعال است و برای کسی که قدرت قضاوت و اجتهاد ندارد، تقلید از آنان و پیروی از آنچه دارند جایز است. تجویز شده است. در فقه آن و در این موضوع فرقی بین عبادت و معاملات نیست.
واکنش ها
پس از انتشار فتوای شلتوت، واکنش هایی در تایید یا رد آن صورت گرفت:
واکنش ها به تایید فتوا
• محمد البهی با نوشتن مقاله ای در حمایت از ادله فقهی شیعه سران مجمع الکرام از فتوای شلتوت حمایت کرد.
• محمد الشرقاوی یادداشتی با عنوان «الازهر و مذاهب فقه اسلامی» نوشت. رای شلتوت را شجاعانه و از سر نوع دوستی و صداقت ارائه کرد.
• محمدتقی قمی، مدیرمسئول دارالتقریب بن المهبه، پس از صدور فتوا، مقاله ای با عنوان «قصاء التقریب» نوشت و در آن بر ضرورت تقریب، جهت گیری های آن و نزدیکی شیعه و سنی این مطلب در مجله رسال الاسلام به چاپ رسیده است.
• محمد محمد المدنی، سردبیر مجله رسالت الاسلام و مدیر دانشکده شریعت دانشگاه الازهر، مقاله ای با عنوان «رجح البعث فی کلیات الشریعه» نوشت و در وی با رد نفاق شیعه امامیه و زیدیه، آنها را متفاوت از سایر فرقه های شیعه دانست. وی در پاسخ به سؤالاتی که در مورد تدریس فقه شیعه در الازهر مطرح شد، فتوای شلتوت را تأیید کرد.
• محمد غزالی یادداشتی با عنوان «علی عوائل الطریق» در مجله الازهر نوشت و فتوای شلتوت را اقدامی بزرگ دانست. وی در این مقاله نادرشاه را فردی که می خواست نزدیک باشد معرفی کرد و موفق شد تشیع را به عنوان پنجمین دین رسمی اسلام معرفی کند و به طعنه برخی علما را مقصر دانست.
واکنش ها به رد فتوا
• شیخ عبداللطیف السبکی، رئیس کمیته فتوا و شیخ حنبلی در الازهر، در مقاله ای قدرتمند به نزدیکی شیعه و سنی حمله کرد و آن را توهمی خالی از حقیقت خواند که به صورت یک جانبه و تنها توسط اهل سنت انجام می شود.
• یوسف القرزاوی صدور این فتوا توسط شلتوت را به طور کلی تکذیب کرد. دلیلش این است که این فتوا در کتب شلتوت نیست. از سوی دیگر، محمدحسن به دلایلی از جمله فتوای شلتوت پس از انتشار کتب و نیز اظهارات مفتی مصر «علی جمعه» در شبکه اختر اخباریه، گفته قرضاوی را باطل دانسته است.
• عمر عبدالله احمد در مقاله ای به اظهارات برخی از علمای اهل سنت در رد نظرات شیعه استناد کرده و فتوای شلتوت را زیر سوال برده است.
ابولوفه کرستانی با نوشتن نامه و پرسش از شلتوت انتقاد کرد. محمود شلتوت در پاسخ به این نامه فتوای خود را توضیح داد.
منابع
یا «شناخت سیره شیخ کریم، شیخ شلتوت و صدور فتوا تاریخی»، خبرگزاری رسا، تاریخ انتشار: 2 اسفند 1393، تاریخ دسترسی: 8 آذر 1402.
یا «آیت الله بروجردی و شیخ شلتوت منادی وحدت اسلامی هستند»، خبرگزاری ایرنا. تاریخ ورود: 22 آذرماه 1395، تاریخ دسترسی: 5 آذرماه 1402.
یا ابوالحسینی، رحیم، «شیخ محمود شلتوت: آیات شجاعت»، اندیشه کریم، ش 5، 1383ش.
یا ابوالحسینی، رحیم، «پیشگامان کریم: آیت الله بروجردی: آیات اخلاص»، اندیشه کریم، شماره 5، 1383ش.
یا البهی، محمد، «معقول الاسلام»، مجله الازهر، جلد 31، صفر 1379ق.
یا السبکی، عبداللطیف محمد، فرقه بهائی و بکتاشیه، ثم گروه تقریب، مجله الازهر، جلد 24، شمرح 3، ربیع الاول 1372ق.
الشرقاوی، محمود، الازهر و عقاید فقهی اسلامی، الازهر، جلد 31، صفر 1379 ق.
یا غزالی السقا، محمد، علی اول طریقت، مجله رساله الاسلام، صل 11، شمرة 4، ربیع الاول 1379ق.
القمی، محمدتقی، تاریخ القریب، مجله رساله الاسلام، صل 11، شمرة 4، 1379 ق.
بیزار شیرازی، عبدالکریم، ترجمه مقالاتی از دارالتقریب: همبستگی مذاهب اسلامی، تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1377ش.
ای حسون، محمد، «نفی الشیخ القرضاوی شیخ الازهر محمود شلتوت»، سایت دکتر محمد حسون، تاریخ بازدید: 7 دسامبر 1402 ه.ق.
رستم نژاد، مهدی، «فقه شیعه و جایگاه آن در میان مکاتب اسلامی»، فصلنامه شیعه شناسی، سال دهم، شماره 39، 1390.
ساور، محمد ابراهیم، دیدار با پیشگام بیداری اسلامی (1) علامه شیخ محمود شلتوت، حبل المتین، سال اول، شماره اول، بهار 1392.
یا «سخنرانی در انکار فتوای شیخ محمود شلتوت صادره از سوی قرضاوی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ ورود: 3 اردیبهشت 1388، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402.
یا «فتوای تاریخی شیخ شلتوت»، سایت راسخون، تاریخ انتشار: 17 مهر 1391، تاریخ دسترسی: 14 آبان 1402.
کریمی، محمود، شخصیت علمی شیخ شلتوت و روش تفسیری او، مجله مطالعات قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، سال اول، شماره دوم، 1386.
یا محمد المدنی، محمد، «رجال القیامة فی الشریعه»، مجله رسالة الاسلام، مزمور 11، شمرة 4، 1379 ق.
یا شریعتی، محمدتقی، «شلتوت پاسخ می دهد»، آستان قدس نامه، شماره 9، آذر 1340.
o عبدالله احمد، عمر، «شیخ محمود شلتوت، شیخ الازهر، زندگی واعظی و موضع او در مسئله تقریب بین اهل سنت و شیعه»، مجله الفرائد تحقیقات اسلامی و عربی، جلد 33. , شمارا 2, 2016 م
