تقویت روابط تهران و اروان در سایه کریدورهای ترانزیتی نیاز ارمنستان به معماری جدید امنیتی

بازار؛ گروه بین الملل: ارمنستان به گسترش همکاری های چندجانبه خود با جمهوری اسلامی ایران ادامه می دهد. نقش ایران در قفقاز جنوبی پس از جنگ 2020 قره باغ کوهستانی و درگیری بین روسیه و اوکراین برجسته‌تر شده است. در برنامه 2021-2026 دولت ارمنستان به اقداماتی برای توسعه بیشتر روابط ویژه با ایران اشاره شده است. تنها در سال گذشته، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، دو بار به تهران سفر کرد.

درک سیاست خارجی در میان افکار عمومی ارمنستان نیز تغییر کرده است. اگرچه سال‌ها پیش اکثریت جمعیت ارمنستان مسائل اقتصادی و امنیتی را با روسیه که شریک استراتژیک ارمنستان به حساب می‌آمد، مرتبط می‌کردند، اما پس از جنگ قره‌باغ اوضاع به کلی تغییر کرده است. نظرسنجی انجام شده توسط موسسه بین المللی جمهوری خواه (IRI) نشان می دهد که 47 درصد از پاسخ دهندگان ایران را مهم ترین شریک سیاسی و 49 درصد از آنها ایران را مهم ترین شریک اقتصادی می دانند و آن را بالاتر از روسیه قرار می دهند. همین روند در بخش امنیتی نیز مشاهده می شود و 46 درصد از پاسخ دهندگان ایران را به عنوان شریک امنیتی کلیدی می دانند.

دو پروژه کریدور

به گزارش «دیده بان قفقاز»؛ در صورت راه اندازی پروژه «خلیج فارس – دریای سیاه»، هند و ایران از طریق گرجستان و ارمنستان با کشورهای اروپای شرقی ارتباط حمل و نقل خواهند داشت. ایران این ایده را در سال 2016 مطرح کرد و بعدها ارمنستان، بلغارستان، گرجستان و یونان به این پروژه پیوستند. به این معنا کارگروهی تشکیل شده است. مقامات ارمنستان بارها علاقه خود را به این پروژه ابراز کرده اند. نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در یازدهمین نشست کمیسیون همکاری اقتصادی بین دولتی ارمنستان و گرجستان به پروژه خلیج فارس – دریای سیاه اشاره کرد و ابراز اطمینان کرد که این پروژه می تواند همکاری های منطقه ای را تقویت کند.

آرارات میرزویان وزیر امور خارجه ارمنستان در سفر به ایران در تاریخ 24 ژوئیه 2023 و در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با همتای ایرانی خود شهید حسین امیرعبداللهیان بار دیگر بر اهمیت همکاری نزدیک با همسایه ایران در هر دو حوزه تاکید کرد. حوزه اقتصادی و بخش های زیربنایی وی گفت: نقطه عطف تعیین شده توسط نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور ایران مبنی بر افزایش حجم مبادلات تجاری دوجانبه به 3 میلیارد دلار را مورد تاکید قرار داده ایم و بر اهمیت ادامه و تکمیل پروژه های مشترک اقتصادی و همکاری در تجارت تاکید کرده ایم. انرژی در دستور کار ما، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و جاده‌ای نقش ویژه‌ای دارند و در این راستا باید بر اهمیت اجرای پروژه‌های مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی «کریدور شمال-جنوب» و «خلیج-دریای فارس» تاکید شود. .

در صورت راه اندازی پروژه «خلیج فارس – دریای سیاه»، هند و ایران از طریق گرجستان و ارمنستان با کشورهای اروپای شرقی ارتباط حمل و نقل خواهند داشت. ایران این ایده را در سال 2016 مطرح کرد و بعدها ارمنستان، بلغارستان، گرجستان و یونان به این پروژه پیوستند.

اما این مسیر تنها در صورت تکمیل کامل کریدور شمال-جنوب انجام می شود. این کریدور جاده ای مهم و استراتژیک دسترسی هند به کشورهای اروپایی را از طریق ارمنستان و گرجستان به دریای سیاه در زیر کریدور شمال-جنوب فراهم می کند. اجرای این پروژه باعث بهبود ارتباط جاده ای اروپا – قفقاز – آسیا در تقاطع غرب آسیا و شرق اروپا می شود. ساخت کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب که تقریباً دو دهه است در حال انجام است، در زمان دولت نیکول پاشینیان به کریدور شمال-جنوب شرق-غرب تغییر نام داد.

نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در جلسه دولت در 17 فوریه 2022 گفت: «این بدان معناست که یک شاخه از «گذرگاه ارمنستان» ایروان را به ایران، دیگری را به آذربایجان و سپس به نخجوان و ترکیه متصل می کند. برای دولت نیکول پاشینیان که پس از جنگ قره باغ کوهستانی بارها از رفع انسداد جاده ها صحبت می کند، این جاده و به ویژه نقش ایران اهمیت بیشتری یافته است.

در ابتدای سال مشخص شد که بازسازی بخش کاجاران – آگاراک (مرز ارمنستان – ایران) کریدور جاده ای شمال – جنوب آغاز شده است. به گفته مقامات ارمنستان، پیمانکار متشکل از دو شرکت ساختمانی است. در بخش كجاران – آگارك، بازسازي 32 كيلومتر جاده، احداث 17 پل، 2 تونل (به طول كلي حدود 900 متر) و 5 گره ارتباطي پيشنهاد شده است تا اين قطعه با استانداردهاي راه اروپايي مطابقت داشته باشد. بزرگراه شمال-جنوب دسترسی به دریای سیاه را نه تنها برای ارمنستان بلکه برای هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز تسهیل می کند.

مقامات ایرانی بارها بر اهمیت این بزرگراه تاکید کرده اند. مهدی سبحانی سفیر ایران در ارمنستان ابراز اطمینان کرد که کالاها از طریق بزرگراه شمال – جنوب از طریق ارمنستان دو روز سریعتر از آذربایجان به دریای سیاه می رسند. سفیر ایران گفت: برای ایران و ارمنستان بهترین مسیر شمال، دریای سیاه و برای ارمنستان بهترین مسیر خلیج فارس و بندر چابهار است.

همکاری اقتصادی

در 14 ژوئن 2024، دولت ارمنستان توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد. این توافقنامه بر اساس مفاد ایجاد شده در توافق موقت برای تشکیل منطقه تجارت آزاد بین اوراسیا و کشورهای عضو آن و ایران است که در سال 2019 لازم الاجرا شد. این توافقنامه ورود کالاها بدون عوارض گمرکی را تضمین می کند. علاوه بر این، ایران برای اولین بار در قراردادهای تجاری بین المللی خود متعهد شده است که بر اساس این قرارداد، عوارض واردات را به صفر برساند.

رقابت بین بازیگران در قفقاز جنوبی

به گفته کارشناسان، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه و ایران هر دو برای تقویت مواضع خود در قفقاز جنوبی و کشورهای آسیای مرکزی با یکدیگر رقابت کرده اند. این کشورها قبل از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی در منطقه نفوذ داشتند و طبیعتاً پس از انحلال آن به دنبال بازیابی موقعیت قبلی خود بودند. پس از پایان جنگ قره باغ و آغاز درگیری روسیه و اوکراین، روسیه بیشتر بر مشکلات داخلی خود تمرکز کرده و ظاهراً تحولات قفقاز را نادیده گرفته است. این شکاف را کشورهای دیگری پر کرده اند که ترکیه و ایران فعال ترین آنها هستند. این رقابت منعکس کننده قرن 19 و 20 است، زمانی که روسیه قدرتمندتر نفوذ بیشتری داشت. اکنون با تضعیف روسیه، سایر کشورها در حال گسترش نفوذ خود هستند.

طی سال‌های پس از استقلال ارمنستان، این کشور همکاری‌های خود را با ایران تعمیق بخشید و به چندین نقطه عطف از جمله ساخت پل بین ارمنستان و ایران، خطوط لوله گاز، جاده‌ها و اجرای پروژه انتقال گاز به برق دست یافت. بلندپروازانه ترین پروژه کریدور جاده ای شمال-جنوب است.

پس از جنگ 2020 قره باغ کوهستانی و حمله آذربایجان در سال 2021، بخش هایی از بزرگراه بین ایالتی گوریس-کاپان به کنترل آذربایجان درآمد. این جاده برای حمل و نقل کالاهای ایرانی اهمیت زیادی داشت. در سپتامبر 2021، مرزبانان و پلیس آذربایجان شروع به توقف کامیون های ایرانی و مطالبه پول کردند که پروژه های زیرساختی مشترک بین ارمنستان و ایران را زیر سوال برد. اگرچه مقامات ارمنستان مسیرهای جایگزین ایجاد کرده اند، کارشناسان معتقدند که این مسیرها ممکن است ظرفیت حمایت کافی از کریدور شمال-جنوب یا پروژه های خلیج فارس-دریای سیاه را نداشته باشند.

موضع انفعالی روسیه در طول جنگ و مشارکت فعال ترکیه، ایران را مجبور کرد که بلافاصله پس از جنگ، سیاست خود را در قفقاز جنوبی تقویت کند. مناقشه 2020 نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید را برجسته کرد که ایران بتواند در آن نقش مهمی ایفا کند.

نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید

آرتیوم تونویان، دانشیار گروه ایران‌شناسی دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان نیز گفت که نقش ایران در قفقاز جنوبی به‌ویژه پس از جنگ 2020 قره‌باغ فعال‌تر شده است به نفوذ فزاینده ترکیه و رقابت ایران و ترکیه. موضع انفعالی روسیه در طول جنگ و مشارکت فعال ترکیه، ایران را مجبور کرد که بلافاصله پس از جنگ، سیاست خود را در قفقاز جنوبی تقویت کند. مناقشه 2020 نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید را برجسته کرد که ایران بتواند در آن نقش مهمی ایفا کند.

با در نظر گرفتن تضعیف مواضع روسیه در قفقاز جنوبی و اتحاد استراتژیک ترکیه و آذربایجان، ارمنستان نیاز به ارزیابی مجدد استراتژی امنیتی خود دارد. تونویان پیشنهاد می کند که ارمنستان باید همکاری های اقتصادی خود را با ایران تشدید کند. ایران نیز مشتاق این همکاری است. افتتاح کنسولگری در کاپان نشان دهنده علاقه سیاسی ایران است. علیرغم چالش های ناشی از کنترل آذربایجان بر بزرگراه گوریس-کاپان، ایران همچنان علاقه مند به مسیرهای عبوری از ارمنستان است. مقامات ایرانی پیوسته بر اهمیت چنین زیرساخت هایی که با منافع استراتژیک بلندمدت ایران همسو است، تاکید کرده اند.

ایران با ایجاد کریدورهای پیشنهادی کشورهای همسایه که ارمنستان و ایران را دور می زند، مخالف است، زیرا این مسیرها چشم انداز هر دو کشور را برای کریدورهای جهانی بزرگتر تهدید می کند. شرایط پس از جنگ فرصت هایی را برای ایران ایجاد می کند تا خلاء ناشی از کاهش نفوذ روسیه را پر کند و به این ترتیب ترکیه از نفوذ بیشتر در منطقه جلوگیری می کند.