میدان آرش فرصتی برای دیپلماسی انرژی در خلیج فارس راه حل خروج بدون تعیین مرزهای دریایی

بازار؛ گروه بین المللی: خلیج فارس محل میادین مشترک نفت و گاز بوده است که اغلب محل اختلاف کشورهای منطقه بر سر مالکیت و اجرای استخراج مشترک است. از جمله این میدان ها می توان به «آرش/الدره» بین کویت، عربستان و ایران اشاره کرد که از زمان کشف آن در سال 1967، موضوع مناقشه سه کشور بوده است.

در حالی که بخشی از میدان مشترک گازی آرش/الدره در داخل آبهای سرزمینی ایران قرار دارد، ریاض و کویت حقوق ایران را مورد اختلاف قرار داده و هرگونه حق مالکیت را انکار می کنند. منبع اصلی اختلاف بین دولت ها در مورد فقدان مرزهای دریایی شناسایی شده است.

بروز اختلافات

ریشه های این اختلاف به دهه 1960 باز می گردد، زمانی که ایران و کویت امتیازات دریایی را به ترتیب به شرکت نفت انگلیس و ایران (BP کنونی) و رویال داچ شل اعطا کردند. همپوشانی امتیازات در بخش شمالی میدان، که تخمین زده می‌شود حاوی 220 میلیارد متر مکعب (7 تریلیون فوت مکعب) ذخایر گاز قابل بازیافت باشد، باعث درگیری اولیه شد.

در مقایسه با مذاکرات تهران، مذاکرات بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس یعنی کویت و عربستان سعودی بر سر زمینه مشترک واقع در منطقه بی طرف بین دو همسایه کمتر مورد مناقشه بوده است.

تلاش‌ها برای حل این مناقشه از طریق مذاکرات بین ایران و کویت سال‌هاست که ادامه دارد، اما راه‌حل قابل قبول دوجانبه همچنان نامشخص است. در سال 2001، ایران سکوهای حفاری دریایی را در تلاش برای تقویت همکاری و ایجاد یک توافقنامه مشترک معدنی مستقر کرد. اما مخالفت کویت منجر به خروج ایران از منطقه شد. در مقایسه با گفتگوی تهران، مذاکرات بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس یعنی کویت و عربستان سعودی بر سر زمینه مشترک واقع در منطقه بی طرف بین دو همسایه کمتر مورد مناقشه بوده است.

با وجود تعلیق موقت در سال 2013، ریاض و کویت در نهایت در سال 2022 به توافقی برای توسعه مشترک میدان گازی دست یافتند. اما غیبت ایران در مذاکرات و توافق نهایی دوجانبه بین کویت و عربستان سعودی توسط سعید خطیب زاده، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران به شدت محکوم شد و آن را “غیرقانونی” خواند. تنش ها بر سر میدان آرش ماه گذشته بار دیگر بالا گرفت و محسن خجسته مهر، رئیس شرکت ملی نفت ایران از آمادگی ایران برای آغاز عملیات حفاری در میدان مشترک گازی خبر داد. پیش از این اظهارات، شرکت ملی نفت ایران توسعه میادین مشترک نفت و گاز را در اولویت قرار داده بود و پیش از این بررسی ها و لرزه نگاری های اولیه این میدان انجام شده بود.

در ادامه سعد البراک، وزیر نفت کویت، با رد حقوق ایران در میدان گازی، آن را نقض اصول اساسی روابط بین‌الملل خواند و از ایران خواست تا مذاکرات برای ایجاد مرزهای دریایی شفاف را آغاز کند. یک منبع نزدیک به وزارت خارجه کویت اعلام کرد: منطقه دریایی که میدان الدره در آن قرار دارد، بخشی از مناطق دریایی دولت کویت است و منابع طبیعی آن بین کویت و عربستان سعودی مشترک است. یک روز بعد، در 5 ژوئیه، عربستان سعودی ادعای کویت را تکرار کرد و از ایران دعوت کرد تا مرزهای دریایی خود را تعیین کند. بر اساس ادعای ریاض، میدان آرش مشترکاً در اختیار «عربستان سعودی و دولت کویت» است و تنها آنها حق حاکمیت کامل برای بهره برداری از ثروت این منطقه را دارند.

چرا میدان گازی آرش اهمیت دارد؟

پیش بینی می شود میدان مشترک گازی آرش/الدره روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز تولید کند که معادل 84 هزار بشکه میعانات گاز طبیعی در روز است. این زمینه را برای سه کشور درگیر حیاتی می کند. علیرغم داشتن دومین ذخایر بزرگ اثبات شده گاز جهان پس از روسیه، ایران به دلیل تحریم‌های یکجانبه آمریکا نتوانسته است از ظرفیت کامل خود استفاده کند.

ایران انتظارات زیادی از میادین مشترک انرژی خود دارد. اگرچه این کشور از نظر منابع گاز طبیعی غنی است، اما در مصرف داخلی با چالش هایی مواجه است. از نظر صادرات، ایران تاکنون تنها توانسته به ترکیه و عراق گاز ارسال کند.

پروژه خط لوله گاز تهران به پاکستان و هند علیرغم اجرای آن، به دلیل فشارهای آمریکا با موانعی مواجه شده و اسلام آباد را مجبور به توقف تعهدات خود کرده است. پروژه صادرات گاز ایران به عمان نیز نامشخص است. همچنین ایران برای بازار داخلی خود از ترکمنستان گاز وارد می کند و به دلیل تحریم های مالی قادر به پرداخت بدهی خود به ترکمنستان نیست و در نتیجه گاز شهرهای شمال شرق ایران قطع می شود و فشار کاهش می یابد.

در بخش تولید، کویت با چالش های بیشتری نسبت به عربستان سعودی و ایران مواجه است. اگرچه کویت از نظر نفت غنی است، اما برای تامین نیازهای مصرف داخلی خود به واردات گاز وابسته است.

ایران با وجود داشتن حدود 18 درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان، رتبه چهارم مصرف گاز طبیعی در جهان (پس از آمریکا، روسیه و چین) را به خود اختصاص داده و حدود 5.5 درصد از کل مصرف جهان را مصرف می کند که این رقم هر سال در حال افزایش است. زمستان سال گذشته، چندین شهر ایران با کمبود گاز مواجه شدند که منجر به عذرخواهی عمومی وزیر نفت شد. در دسامبر 2021، مصرف گاز طبیعی ایران به حدود 23 میلیارد و 329 میلیارد متر مکعب در روز رسید که در مقایسه با مصرف 14 میلیارد مترمکعبی ایران در سال 2010، بیش از 60 درصد افزایش قابل توجهی داشت.

علاوه بر این، در بخش تولید، کویت با چالش های بیشتری نسبت به عربستان سعودی و ایران مواجه است. اگرچه کویت از نظر نفت غنی است، اما برای تامین نیازهای مصرف داخلی خود به واردات گاز وابسته است. در سال 2021، کویت اولین تاسیسات واردات گاز طبیعی مایع (LNG) خود را افتتاح کرد که قادر به انتقال 22 میلیون تن در سال بود. تا سال 2020، ذخایر گاز طبیعی اثبات شده کویت به 59.9 تریلیون فوت مکعب (tcf) رسید که تولید (0.53 tcf) کمتر از مصرف (0.73 tcf) بود. برای یک تولیدکننده بزرگ هیدروکربن مانند کویت، تکیه بر گاز وارداتی از سال 2008 برای تامین نیازهای داخلی، اقدامی دشوار برای دولت است. پیش بینی تقاضای گاز کویت نشان می دهد که تا سال 2030، برای تامین نیاز داخلی خود به 4 میلیارد متر مکعب در روز نیاز خواهد داشت.

ریاض همچنین به دو دلیل عمده نیاز به افزایش تولید گاز دارد. اول اینکه سعودی‌ها به صف کشورهای صادرکننده گاز می‌پیوندند و دوم اینکه نفت کوره سنگین مورد استفاده در تولید برق را با جایگزین‌های گاز پاک‌تر جایگزین می‌کنند. در حال حاضر این کشور روزانه حداقل 500 هزار بشکه نفت کوره سنگین برای تولید برق مصرف می کند. بر اساس گزارش دسامبر 2019 مرکز مطالعات و تحقیقات نفت ملک عبدالله، تقاضای داخلی برای گاز طبیعی بین سال‌های 2017 تا 2030 سالانه 3.7 درصد رشد خواهد کرد.

بین اهداف و منافع مادی تعادل ایجاد کنید.

ایران در ماه های اخیر راهبردهای جدیدی را برای توسعه میادین مشترک انرژی خود با کشورهای همسایه در نظر گرفته است. شایان ذکر است که این مشاعات دارای بخش قابل توجهی از منابع ارزشمند ایران از جمله 20 درصد ذخایر نفت و 30 درصد گاز طبیعی از جمله میدان میعانات گازی وسیع پارس جنوبی/گنبد شمالی مشترک با قطر است. ایران به عنوان یک کشور مستقل با آرمان های انقلابی قوی، استقلال را بر منافع مادی صرف اولویت می دهد. مردم ایران استقلال را یک اصل مقدس می دانند و رقابت با قطر در میدان پارس جنوبی را مایه غرور و مشروعیت ملی می دانند.

علیرغم اقدامات عربستان سعودی در میدان گازی مورد مناقشه، عزم ایران برای حفظ حقوق خود تزلزل ناپذیر است. از آنجایی که ایرانی ها در تلاش برای استقلال بیشتر مالی، اقتصادی و سیاسی به سمت شرق متمایل می شوند، بعید است جمهوری اسلامی از منافع ملی خود دست بکشد. با ادامه جنگ قدرت ژئوپلیتیکی در غرب آسیا، پیگیری این مناقشه و توسل به داوری بین المللی بعید به نظر می رسد که راه حل عملی ارائه کند، زیرا ایران به جای فرآیندهای طولانی قانونی به دنبال نتایج ملموس است. به این ترتیب وزیر اقتصاد ایران روز 13 اردیبهشت برای مذاکره در میدان مشترک به ریاض سفر کرد.

استقلال منطقه ای

در خلیج فارس به دلیل مسائل سیاسی که جنبه فنی و حقوقی را تحت تأثیر قرار می دهد، تعیین حدود دریایی به تعویق افتاده است. عوامل پیچیده ای مانند بی اعتمادی متقابل، اتحادهای نظامی تفرقه انگیز و نفوذ قدرت های خارجی در منطقه، چشم انداز کشف منابع جدید انرژی را بحث برانگیزتر می کند. البته این غیرممکن نیست، زیرا عربستان سعودی و ایران در سال 1698 مرزهای دریایی خود را تعیین کردند.

با این حال، دستیابی به تعهد سه جانبه برای بهره برداری مشترک، بدون تعیین مرز و بر اساس الگوهای بین المللی تثبیت شده، می تواند راه حلی عملی برای این بن بست باشد. رویکرد مشابهی در معامله لبنان و اسرائیل با میانجیگری ایالات متحده برای چشم انداز گاز قانا اتخاذ شد که در آن هزینه ها و درآمدها بدون به خطر انداختن حاکمیت ارضی تقسیم می شد. توسعه منطقه مشترک گاهی اوقات راه حل مناسبی برای سایر مناطق نفت خیز دریایی مورد مناقشه، به ویژه در مجمع الجزایر پیچیده جنوب شرقی آسیا بوده است.

با اتخاذ رویکردی منطقی و مشارکتی می‌توان تاکید کرد که مشکلات غرب آسیا بدون دخالت قدرت‌های خارجی به‌ویژه در بحبوحه تلاش‌های آشتی بین ایران و عربستان سعودی یا سوریه و کشورهای اتحادیه عرب قابل حل است.

پیش از این احمد اسدزاده، معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل در اسفند 1391 گفته بود: «حتی اگر مرز مشخص نباشد، می‌توان این میدان را به صورت مشترک با استفاده از مدل‌های اثبات‌شده بین‌المللی توسعه داد». کویت که امروز به شدت به منابع گاز نیاز دارد، احتمالاً به سمت این سازش متمایل خواهد شد. میدان آرش/الدوره فرصتی برای کویت برای بهره برداری از منابع انرژی است، در حالی که عربستان سعودی آن را یک مناقشه ارضی می داند که می تواند پایه های سیاست آینده را شکل دهد.

در مجموع، علیرغم اختلافات منطقه ای، میدان گازی آرش/الدره آزمایشی برای کشورهای منطقه است تا مشکلات خود را به طور مستقل حل کنند. با اتخاذ رویکردی منطقی و مشارکتی می‌توان تاکید کرد که مشکلات غرب آسیا بدون دخالت قدرت‌های خارجی به‌ویژه در بحبوحه تلاش‌های آشتی بین ایران و عربستان سعودی یا سوریه و کشورهای اتحادیه عرب قابل حل است.