بازار؛ گروه بین المللی: مهدی ضیغمی رئیس سازمان توسعه تجارت اخیرا در دیدار با نظام الدین زاهدی، سفیر دوشنبه در تهران، از تمایل ایران برای افزایش روابط تجاری با تاجیکستان خبر داده و به گفته ضیغمی، مقرر شده تا پایان سال جاری رایزن بازرگانی ایران در تاجیکستان مستقر شود.
سفیر تاجیکستان در ایران با اشاره به کاهش 9 درصدی حجم مبادلات تجاری دو کشور در پنج ماهه نخست سال جاری، استفاده از همه ظرفیت‌های طرفین برای تقویت تعاملات اقتصادی دوجانبه را ضروری دانست.
زمینه های مختلف همکاری؛ از کشت فراساحلی تا اجرای پروژه های صنعتی
ایران به عنوان همسایه آسیای میانه با پیوندهای تاریخی و فرهنگی گسترده با این منطقه به ویژه تاجیکستان با وسعتی در حدود 143 هزار کیلومتر مربع که صدها رودخانه و دریاچه در درون خود دارد، در تلاش است روابط خود به ویژه تجارت با این منطقه را افزایش دهد.
تاجیکستان در حال حاضر بهترین منطقه برای کشت فراساحلی و جبران کمبود آب و توسعه بخش کشاورزی در ایران از نظر برخورداری از منابع آبی، رودخانه های پرآب و پرآب و مزیت نزدیک بودن به ایران است. این در حالی است که ایران از ظرفیت کشورهایی مانند غنا، اوکراین، برزیل یا ونزوئلا که از نظر جغرافیایی دور از ایران هستند برای برون سپاری فعالیت های کشاورزی خود استفاده کرده است و ظرفیت قابل توجه کشاورزی فراساحلی تاجیکستان از چشم ایران دور مانده است.
هیدروپلیتیک زمینه مناسبی برای نقش آفرینی ایران در تاجیکستان است. با برنامه ریزی و سرمایه گذاری مناسب دیپلماتیک، این منابع آب با ارزش منبع بسیار مطمئن و ارزانی برای تامین آب شرب و کشاورزی ایران خواهد بود.
بر این اساس هیدروپلیتیک زمینه مناسبی برای نقش آفرینی ایران در تاجیکستان است. با برنامه ریزی و سرمایه گذاری مناسب دیپلماتیک، این منابع ارزشمند آبی منبع بسیار مطمئن و ارزانی برای تامین آب کشاورزی و شرب ایران خواهد بود.
تاجیکستان محصور در خشکی به عنوان کوچکترین کشور آسیای مرکزی شناخته می شود. تاجیکستان به دلیل شرایط آب و هوایی و آب و هوایی یکی از مراکز مهم اقتصادی آسیا محسوب می شود. مزارع وسیع و مناطق طبیعی این کشور کوهستانی را به مهم ترین مرکز کشت پنبه، تاکستان، میوه و … تبدیل کرده است. در حال حاضر حدود یک سوم جمعیت تاجیکستان به کشاورزی و باغداری مشغول هستند. تجارت اصلی تاجیکستان صادرات پنبه، برنج و میوه به کشورهای دیگر است.
بزرگترین دریاچه ژرف آب شیرین جهان که به نام «سد سریز» شناخته می شود با وسعت 56 کیلومتر مربع و عمق حدود 500 متر در تاجیکستان واقع شده است.
تاجیکستان در میان شش کشور جهان است که بیشترین پتانسیل تولید برق را دارد. منابع انرژی آبی کشور امکان ساخت تاسیساتی را فراهم می کند که مجموع تولید انرژی آنها تا 527 میلیارد کیلووات ساعت در سال باشد. در حال حاضر حتی 5 درصد از این پتانسیل محقق نشده است.
فراوانی منابع آبی در تاجیکستان به حدی است که در بین کشورهای آسیای مرکزی رتبه اول و در بین کشورهای جهان رتبه ششم را دارد. همچنین کشورهایی مانند روسیه و مصر با توجه به ذخایر آبی فراوان این کشور اقدام به احداث نیروگاه در خاک خود کرده اند. ظرفیت نصب شده نیروگاه روسی موسوم به “سنگ توده 1-1” 670 مگاوات و نیروگاه سنگتوده A-2 جمهوری اسلامی ایران 220 مگاوات است که هر نیروگاه در منطقه ختلان احداث شده است.
شرکت های صنعتی ایرانی پیش از این با اجرای موفق پروژه های صنعتی مانند سد سنگتودا 2 و نیروگاه برق، تونل راغون و استقلال که شمال و مرکز تاجیکستان را در زمستان به یکدیگر متصل می کند، خوش درخشیده اند. پروژه سد و نیروگاه سنگتودا 2 و تونل استقلال که در سال 2021 تکمیل شد، 180 میلیون دلار برای ایران درآمد داشت.
تونل استقلال در تاجیکستان به عنوان یک پروژه ملی محسوب می شود، زیرا در فصل زمستان به دلیل عدم ارتباط شمال و مرکز این کشور، جاده های کوهستانی تاجیکستان عملاً بلا استفاده بودند و اکنون با احداث تونل استقلال این مشکل برطرف شده است.
همچنین با توجه به عملکرد خوب شرکت های ایرانی در پروژه های صنعتی در تاجیکستان، این کشور خواستار مشارکت ایران در ساخت نیروگاه های خورشیدی در این کشور شده است.
روابط سیاسی-اقتصادی
ایران اولین کشوری بود که استقلال این جمهوری را به رسمیت شناخت و در سال 1992 اولین سفارت خود را در دوشنبه افتتاح کرد، اما با گذشت 30 سال از آغاز روابط دو کشور، روابط تهران و دوشنبه با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. به عنوان مثال، در طول جنگ داخلی در تاجیکستان، نمایندگان اپوزیسیون متحد تاجیکستان در ایران حضور داشتند که باعث ایجاد تنش بین دو کشور شد و مقامات تاجیکستان ایران را به حمایت از حزب اسلامی تاجیکستان در اواسط تا اواخر دهه 1990 متهم کردند.
این درگیری منجر به اعمال محدودیت هایی برای واردات مواد غذایی ایرانی از تاجیکستان شد. اما طی سه سال گذشته به تدریج روابط گرم شده است و سفر امام علی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان به ایران در اوایل سال گذشته پس از 9 سال نشان دهنده چرخش دوشنبه به سمت تهران است. در این سفر 16 سند در زمینه های تجارت، حمل و نقل و انرژی بین دو طرف امضا شد و برنامه همکاری های تجاری و اقتصادی برای سال های 2023 تا 2030 تدوین شد.
بر اساس گزارش های منتشر شده، واردات ایران از تاجیکستان از 49.7 میلیون دلار در سال 2009 به 26 میلیون دلار در سال 2018 کاهش یافته است. صادرات ایران به تاجیکستان نیز روند نزولی داشته است و از 163 میلیون دلار در سال 2009 به 78 میلیون دلار در سال 2018 رسیده است. سال 2015، روند صعودی در سال های 2016 و 2017 و در نهایت افت شدید در سال 2018، بر اساس آمار، حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال گذشته 250 میلیون دلار بوده که 0.8 میلیون دلار آن مربوط به واردات ایران از این کشور آسیای میانه بوده است.
تاجیکستان همواره یکی از مقاصد اصلی و بازار هدف تجار ایرانی بوده است. محصولات صادراتی ایران به تاجیکستان بسیار متنوع است. از محصولات غذایی، شیرینی، پسته، دارویی گرفته تا مصالح ساختمانی و تجهیزات و لوازم خانگی را از این کشور تامین می کند.
در سالهای اخیر؛ ایران با انعقاد قرارداد بین المللی با افغانستان موفق به بازگشایی مسیر ترانزیتی ریلی این کشور شده است. یکی از چالش های پیش روی صادرکنندگان کالا به تاجیکستان هزینه بالای حمل و نقل زمینی کالا است. همچنین؛ تنش میان تاجیکستان و قرقیزستان و انسداد مرزهای دو کشور نیز مشکلاتی را به همراه داشته است
در سالهای اخیر؛ ایران با انعقاد قرارداد بین المللی با افغانستان موفق به بازگشایی مسیر ترانزیتی ریلی این کشور شده است. یکی از چالش های پیش روی صادرکنندگان کالا به تاجیکستان هزینه بالای حمل و نقل زمینی کالا است. همچنین؛ تنش بین تاجیکستان و قرقیزستان و انسداد مرزهای دو کشور نیز مشکلاتی را ایجاد کرده است.
به طور کلی، اقتصاد تاجیکستان اساساً مبتنی بر استخراج مواد معدنی، فرآوری فلزات، کشاورزی، و حواله های ارسالی از شهروندان خارج از کشور است. نقره، طلا، اورانیوم، آنتیموان، تنگستن و زغال سنگ بیشترین مقدار مواد معدنی را در تاجیکستان تشکیل می دهند. صنعت کشور نیز وضعیت مطلوبی ندارد و شامل کارخانه‌های کوچک فرآوری مواد غذایی است که عمدتاً از کار افتاده‌اند و همچنین صنایع سبک، تاسیسات برق آبی و کارخانه بزرگ آلومینیوم را در بر می‌گیرد.
نرخ بالای بیکاری، فساد اداری، ناتوانی تولیدات داخلی در رقابت با محصولات وارداتی، نبود شرایط مناسب برای راه اندازی کسب و کار، کمبود و ناکافی بودن مصرف گاز، وابستگی اقتصادی به کشورهای خارجی به ویژه روسیه و پایین بودن سطح درآمد و دستمزد از چالش های مهم اقتصاد تاجیکستان است.
توانمندی های عظیم ایران در حوزه نفت و گاز، معدن، صنعت، ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی می تواند علاوه بر تامین نیازهای تاجیکستان، ارز و تامین مالی را برای ایران به ارمغان بیاورد.
این در حالی است که توانمندی های عظیم ایران در حوزه نفت و گاز، معدن، صنعت، ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی می تواند علاوه بر تامین نیازهای تاجیکستان، ارز و تامین مالی را برای ایران به ارمغان بیاورد و این فرصتی است که باید از آن استفاده کرد. علاوه بر این، تاجیکستان با مشکلات عدم تامین تجهیزات به روز برای استخراج منابع نفت و گاز خود مواجه است و این موضوعی است که اخیراً از سوی سفیر تاجیکستان در ایران مطرح شده است.
زاهدی در نشست مشترک مدیران پژوهشگاه صنعت نفت و مدیران اداره امور بین الملل وزارت نفت با سفرای کشورهای CIS در پژوهشگاه صنعت نفت گفت: تاجیکستان در زمینه ساماندهی نیروی کار ماهر، تبادل تجربیات در صنایع بالادستی و پایین دستی و خدمات آزمایشگاهی نفت نیازمند همکاری است.
این موضوع فرصت بسیار خوبی برای شرکت های نفت و انرژی ایران است تا بازار انرژی تاجیکستان را تحت کنترل خود درآورند چرا که به عنوان مثال در حال حاضر بیشتر بازار پتروشیمی ارمنستان متعلق به تجار ایرانی است و 90 درصد قیر مصرفی ارمنستان از ایران تامین می شود و ظرفیت های لازم برای افزایش صادرات این محصول به کشورمان وجود دارد.
تاجیکستان یکی از منابع اصلی نفت و گاز جهان است. بر اساس آمار شرکت های نفتی؛ برآورد می شود که منابع نفت و گاز تاجیکستان از منابع آذربایجان، نروژ، مصر، الجزایر، عمان و ازبکستان بیشتر باشد. طی سالهای گذشته؛ بسیاری از شرکت های بین المللی از جمله؛ شرکت ملی نفت چین، شرکت نفت و شرکت توتال فرانسه تمایل خود را برای توسعه زیرساخت ها و بهبود استخراج نفت و گاز در تاجیکستان اعلام کردند.
نتیجه
تاجیکستان با برخورداری از ظرفیت های کشاورزی و منابع عظیم آبی و منابع قابل توجه نفت و گاز، گزینه مناسبی برای کشت فراساحلی ایران و تامین و آماده سازی تجهیزات کشاورزی و صنعتی و اجرای پروژه های صنعتی و ساختمانی ایران است که علاوه بر تقویت روابط همسایگی، منافع مالی دوجانبه را نیز به همراه خواهد داشت.
بنابراین استفاده از این توانمندی ها مستلزم استفاده از دیپلماسی اقتصادی فعال تری با محوریت ظرفیت های اقتصادی دو کشور است که برگزاری نمایشگاه های تخصصی محصولات ایرانی، استقرار مشاوران بازرگانی، افتتاح دفتر تجاری و اقداماتی از این دست در تاجیکستان را می طلبد.
