تخت جمشید | از عجایب معماری ایران و جهان باستان

تخت جمشید یکی از عجایب معماری ایران و جهان باستان است. ویرانه های تخت جمشید بیش از هر چیز دیگری عظمت ایران باستان را به تصویر می‌کشند و تمام ایرانیان به شکوه و عظمت چنین اثر باشکوهی به خود می‌بالند. امکان ندارد کسی به شیراز سفر کند و از این مجموعه باشکوه دیدن نکند. هر ساله گردشگران داخلی و خارجی بسیاری از تخت جمشید که به ثبت میراث جهانی یونسکو نیز رسیده، بازدید می‌کنند و از دیدن شگفتی‌های این اثر باشکوه متحیر می‌شوند. اما بهتر است قبل از سفر به شیراز و بازدید از تخت جمشید اطلاعات کاملی درباره این اثر تاریخی به دست آورید. با اسمارتک نیوز همراه باشید.

درباره تخت جمشید

تخت جمشید یا پارس یا پرسپولیس که در مرودشت استان فارس قرار دارد، یکی از شهرهای باستانی ایران است که توسط داریوش، پادشاه هخامنشی ساخته شده و سال‌ها مرکز فرمانروایی شاهان هخامنشی بود. این بنای باشکوه بیشتر با ستون‌های زیبا و با عظمتی که دارد شناخته می‌شود. کاخی با همین نام نیز در این شهر باستانی بنا شده که محل اهدای هدایای مردم و فرمانروایان کشورهای مختلف به شاه ایران در روز اول نوروز بوده است. تخت جمشید ۵۱۸ سال پیش از میلاد توسط داریوش کبیر ساخته شد، اما پس از او پسرش خشایارشا و نوه او اردشیر یکم این مجموعه عظیم را گسترش دادند.

اطلاعات بسیار زیادی از سنگ‌ها و کتیبه‌های به جا مانده از مجموعه تخت جمشید به دست آمده که نشان‌دهنده علم و فرهنگ این دوران هستند. باستان شناسان تخمین می‌زنند که این مجموعه ۳۹ منطقه مسکونی و ۴۳۶۰۰ نفر جمعیت داشته است.

پاسارگاد ؛ پایتخت نخستین امپراطوری جهان

سرانجام اسکندر مقدونی پادشاه بخش مقدونیه در یونان باستان در سال ۳۳۰ پیش از میلاد تخت جمشید را به آتش کشید. در اثر این آتش سوزی بسیاری از بناهای تخت جمشید و آثار و کتاب‌های با ارزش دوران هخامنشی نابود شدند. اما هنوز هم ستون‌های با عظمت آن پا برجا ایستاده‌اند و نمایانگر شکوه این دوران هستند. ستون‌هایی که امروز به یکی از جاذبه های شیراز تبدیل شده‌اند.

تاریخچه تخت جمشید

برای درک بهتر تاریخچه تخت جمشید بهتر است از اسم این بنا شروع کنیم، تابه‌حال به این فکر کرده‌اید تخت جمشید یعنی چه؟ واقعیت این است که نام بنای تخت جمشید از ابتدا این نبود! ایرانی ها به این شهر، پارسه یعنی شهر پارسیان می‌گفتند. یونایی‌ها هم در آن زمان به شهر پارسه پرسپولیس می‌گفتند. در حقیقت اسم پرسپولیس یونانی شده نام پارسه است. با وجود این توضیحات یک سوال مهم به وجود می آید: نام تخت جمشید از کجا آمده است؟

اسم تخت جمشید چطور به وجود آمد؟

تخت جمشید به معنای قصر پادشاهی جمشید است! اما جمشید کیست؟ جمشید یک شخصیت افسانه‌ای در داستان‌های اسطوره‌ای ایران بود. پادشاهی عادل و زیبا که رسم نوروز را در ایران برپا و هفتصد سال بر سرزمین ایران پادشاهی کرد. فردوسی در ابتدای شاهنامه داستان های جالبی درباره این شخصیت تعریف می‌کند. اما چیزی که ما در این قسمت به آن نیاز داریم، تخت این پادشاه است. در افسانه‌های ایرانی تخت این پادشاه به حدی بزرگ بوده که دیوها آن را به دوش می‌کشیدند!  

بعد از آن نابودی شهر پارسه و سال‌ها پس از بین رفتن حکومت هخامنشیان، مردمی که از دور به دیوارهای باقی مانده از این شهر نگاه می‌کردند با یک نقاشی عجیب روبرو شدند. آن‌ها تصاویر تخت شاهی را می‌دیدند که روی دست مردم بلند شده است. از آن جایی که مردم آن زمان چیزی از خط میخی و نوشته‌های روی دیوارها متوجه نمی‌شدند، اینطور تصور می‌کردند که این تصویر، تصویر تخت افسانه‌ای جمشید است! به همین دلیل اسم این بنا را تخت جمشید گذاشتند. باستان‌شناسان بعدها با ترجمه خط میخی متوجه شدند که این اسم این شهر در حقیقت پارسه بوده است. اما اینکه شهر پارسه چگونه ساخته شد و چگونه از بین رفت داستان جالبی دارد که در ادامه تاریخچه تخت جمشید به آن میپردازیم. برای این کار باید به یک سوال مهم دیگر پاسخ بدهیم: قدمت تخت جمشید چقدر است؟

تخت جمشید چند سال قدمت دارد؟

تخت جمشید ۵۱۸ سال پیش از میلاد یعنی بیشتر از ۲۵۰۰ سال پیش به دستور داریوش بزرگ ساخته شد. تخت جمشید را می‌توان یکی از مدرن‌ترین بناهای جهان در زمان هخامنشی و حتی همین امروز دانست. جالب است بدانید که کارگران تخت جمشید حدود ۲۵۰۰ سال پیش برای ساخت این بنا حقوق و بیمه کارگری دریافت می‌کردند. چیزی که حتی همین امروز هم در خیلی از مکان‌ها هنوز رعایت نمی‌شود. در ساخت تخت جمشید زنان و مردان زیادی همکاری داشتند.

یکی دیگر از نکات جالب درباره تخت جمشید نسبت طلایی است. ارتفاع سردرها به عرض‌ها و همین‌طور نسبت ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین دو ستون در تمامی این بنا نسبت طلایی نام دارد. نسبت طلایی یکی از نسبت‌های مهم هندسه محسوب می‌شود که از نسبت‌های هندسی  طبیعت ریشه می‌گیرد. به کار بردن اعداد مقدس، ۳، ۷ ، ۹ در معماری، به کار بردن بست فلزی به جای ملات و ده‌ها عجایب دیگر مجموعه تخت جمشید را حتی همین امروز هم منحصربه‌فرد می‌کند. تخت جمشید در زمان هخامنشیان ۳۹ مجموعه مسکونی داشته و نزدیک به چهل‌و‌سه هزار و ششصد نفر در آن زندگی می‌کردند!

البته لازم است بدانید که تمام این شکوه و بزرگی فقط به زمان پادشاهی داریوش بزرگ خلاصه نمی‌شود. پس از داریوش، پسرش خشاریا و بعدها نوه‌اش اردشیر یکم، ساختمان‌های دیگری را به مجموعه تخت جمشید اضافه کردند و این شهر را گسترش دادند. اما پرسپولیس هم مثل بسیاری از شهرهای باشکوه زمان باستان بالاخره به ویرانه تبدیل شد و شکوه و عظمتش برای زمان طولانی به فراموشی سپرده شد. شهر پرسپولیس روبه افول نگذاشت، بلکه به آتش کشیده شد. اما یک سوال مهم ممکن است پایان تاریخچه تخت جمشید را برایتان روشن‌تر کند؛ چه کسانی تخت جمشید را آتش زدند؟

چه کسانی تخت جمشید را به آتش کشیدند؟

۴۸۰ سال پیش از میلاد، یعنی حدود ۴۰ سال پس از ساخته شدن تخت جمشید، خشایارشا به یونان حمله کرد. او خیلی از شهرها و معابد یونان را به آتش کشید و در نهایت در یک نبرد دریایی متوقف شد و به ایران بازگشت. اما خاطره به آتش کشیدن شهرها و معابد یونان نه تنها از یاد یونانی‌ها نرفت، بلکه به بهانه‌ای برای به آتش کشیدن تخت جمشید تبدیل شد.

چیزی که درباره آتش زدن تخت جمشید از آن مطمئن هستیم فقط یک کلمه است؛ اسکندر! کسی که تخت جمشید را به آتش کشید اسکندر بود. اما در مورد اینکه او چرا و چطور این شهر را به آتش کشید چند روایت وجود دارد که نمی‌توان هیچ‌کدام از آن‌ها را تایید یا تکذیب کرد.

واقعیت این است که اسکندر وارد شهری شد که در آن زمان شبیه به یک سرزمین جادویی یا شهری که از آینده آمده به نظر می‌رسید و زمانی که از آن خارج شد چیزی جز چند ستون از آن باقی نمانده بود. جالب اینجاست که اسکندر ایرانی‌ها را شکست داده بود و زمانی این شهر را آتش زد که خودش صاحب آن بود. او عاشق فرهنگ و هنر ایران بود. با وجود تمام این‌ها فقط یک سوال باقی می‌ماند: چرا اسکندر تخت جمشید را آتش زد؟

چرا اسکندر تخت جمشید را به آتش کشید؟

حسن پیرنیا یکی از تاریخ نگاران معروف ایران به نقل از دیو دور سیسیلی روایت جالبی را درباره آتش گرفتن تخت جمشید عنوان می کند. او اعتقاد دارد که تخت جمشید به خواسته زنی به اسم تائیس به آتش کشیده شد. این زن یک شب در جشنی که اسکندر به افتخار پیروزی‌اش گرفته بود از او خواست تا تخت جمشید را آتش بزند. او به اسکندر گفت که باید تخت جمشید را در تلافی آتش زدن آتن توسط خشایارشا، به آتش بکشد. اسکندر و همراهانش که در مستی و جنون بودند نیز هرکدام مشعلی روشن کردند و در قصر انداختند و لحظاتی بعد کاخ و شهر به آتش کشیده شد. این روایت را مورخان دیگری چون پلو تارک، آریان و کنث کورت هم بیان کردند.

آندره گدار هم این روایت را قبول دارد، اما به اعتقاد او اسکندر و همراهانش در هنگام به آتش کشیدن تخت جمشید مست نبودند. آن‌ها بعد از خروج از شهر با کاروان هایی پر از غنیمت، پرسپولیس را به دستور اسکندر با خونسردی و بی‌رحمی به آتش کشیدند. تنها دلیلی که روایت‌ها مستی اسکندر را بهانه می‌کنند این است که نمی‌خواهند خاطره عمل زشت اسکندر در یاد مردم ایران بماند و اتهامش کمی سبک‌تر شود.

عده دیگر هم معتقدند که مجموعه تخت جمشید چهارماه بعد از ورود اسکندر به آتش کشیده شد، اما او مسئول آتش گرفتن آن نبوده است. به هرحال تخت جمشید چه با نیت انتقام، چه از سر مستی و چه در پی یک حادثه، به آتش کشیده شد، اما به طور کامل از بین نرفت. از بین این بنا در طول تاریخ و در زمان‌های مختلف ادامه داشت.

موقعیت جغرافیایی تخت جمشید

تخت جمشید یا همان پرسپولیس در ۱۰ کیلومتری شمال مرودشت و ۵۷ کیلومتری شیراز قرار دارد. تخت جمشید روی سطحی سنگی با ارتفاع ۸ الی ۱۸ متری از سطح زمین بنا شد. طول تخت جمشید برابر با طول آکروپولیس آتن اما عرض آن ۴ برابر بیشتر است. کتیبه‌های دیوارهای جنوبی تخت جمشید گواه این موضوع هستند که قبل از تخت جمشید، هیچ بنایی در این منطقه وجود نداشت. مساحت مجموعه تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است.

معماری تخت جمشید

یکی از شگفتی های تخت جمشید مهندسی عجیب و بی‌نظیر آن است. برای مثال در ساخت بناهای این مجموعه عظیم از هیچ نوع مصالح ساختمانی استفاده نشده، بلکه برای اتصال ستون‌ها به یکدیگر فلز سرب به کار برده‌اند و به همین دلیل سازه‌های این مجموعه در گذر زمان حتی در برابر زلزله نیز مقاوم بوده‌اند.

بخش‌های مختلف تخت جمشید

قطعا بازدید از تخت جمشید مدت زمان زیادی را از شما خواهد گرفت و پیشنهاد ما به شما این است که در سفر به شیراز حتما یک روز را به بازدید از این مجموعه ارزشمند اختصاص دهید. از بخش‌های مختلف تخت جمشید می‌توان به پلکان ورودی تخت جمشید، دروازه ملل، کاخ آپادانا، کاخ هدیش، کاخ ملکه، کاخ H، کاخ تچر، کاخ سه دروازه، کاخ صدستون، کاخ G، موزه تخت جمشید، دروازه نیمه تمام، خزانه و آرامگاه‌ها اشاره کرد.

پلکان ورودی تخت جمشید

در بخش ورودی تخت جمشید و شمال غربی این مجموعه، پلکانی دو طرفه و به صورت قرینه وجود دارد که به دروازه‌ تخت جمشید منتهی می‌شود. هر طرف پلکان‌ها ۱۱۱ پله دارد. طول پله‌ها ۶٫۹۰ متر و ارتفاع آن‌ها ۱۰ سانتی‌متر است. به عقیده تاریخ شناسان طول زیاد پله‌ها به این دلیل بوده که اسب‌‌ها هم بتوانند از پلکان‌ها عبور کنند و ارتفاع کم آن‌ها گذر از پله‌ها را برای افرادی که با دست پر از هدایا به استقبال شاه ایران می‌آمدند، آسان کند.

دروازه ملل تخت جمشید

پس از عبور از پلکان‌های مجموعه تخت جمشید به کاخ دروازه ملل یا دروازه بزرگ یا دروازه خشایارشا می‌رسیم. ارتفاع این بنا ۱۰ متر است و یک ورودی اصلی و دو خروجی دارد که در حال حاضر از این دروازه باقی مانده‌اند. در درگاه غربی و شرقی این دروازه تندیس گاوهای غول آسای افسانه‌ای با سر انسان به چشم می خورد. چهره گاوها، ریش‌های بلند و مستطیلی شکلی دارند که با غنچه نیلوفر آبی به زیبایی تزئین شده‌اند.

همچنین بخش بالایی دروازه‌ها با کتیبه‌هایی تزئین شده که روی آن‌ها به ستایش اهورامزدا، معرفی خشایارشا و تکمیل این دروازه پرداخته شده است. همچنین در این کاخ تالار بزرگی با ۴ ستون وجود داشته و در حال حاضر تنها سه ستون آن باقی مانده است. دو در خروجی این کاخ یکی به بخش شرقی پرسپولیس و دیگری به بخش جنوبی آن یعنی کاخ آپادانا منتهی می‌شوند.

کاخ آپادانا تخت جمشید

کاخ آپادانا باشکوه‌ترین و قدیمی‌ترین کاخ مجموعه تخت جمشید است. داریوش اول دستور ساخت این کاخ را داد و ساخت آن پس از سی سال در دوران فرمانروایی خشایارشا به پایان رسید. کاخ آپادانا در زمینی به مساحت ۳۶۶۰ متر ساخته شد. این کاخ یک تالار اصلی با ۳۶ ستون و ۱۲ ستون در شرق، غرب و شمال آن داشت. متاسفانه از مجموع ۷۲ ستون کاخ آپادانا تا دوره قاجار تنها ۱۳ ستون باقی مانده که پس از بازسازی یکی از ستون‌های شمال شرقی ایوان شرق آن، این کاخ در حال حاضر ۱۴ ستون دارد.

کاخ هدیش تخت جمشید

هدیش به معنی جای بلند است و برخی بر این باورند که هدیش نام همسر دوم خشایارشا بوده است. این کاخ در جنوبی‌ترین نقطه و پر ارتفاع‌ترین بخش پرسپولیس قرار دارد و کاخ شخصی خشایارشا محسوب می‌شد. کاخ هدیش با دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه متصل می‌شود.

کاخ ملکه تخت جمشید

کاخ ملکه توسط خشایارشا ساخته شده و در ارتفاعی پایین‌تر نسبت به بقیه بناها قرار دارد. بخشی از این کاخ در سال ۱۹۳۱ توسط خاورشناس مشهور ارنست امیل هرتسفلد، کاوش و بازسازی شد. در حال حاضر کاخ ملکه به موزه و دفتر مرکزی مجوعه تخت جمشید اختصاص یافته است.

کاخ H تخت جمشید

کاخ H یکی از تالارهای پرسپولیس است که در بخش جنوب غربی آن  و در غرب کاخ هدیش قرار دارد. نیمی از پلکان‌های این کاخ که روی آن‌ها دو گروه ۱۶ نفره نیزه دار پارسی و کتیبه‌ای به زبان پارسی باستان حکاکی شده، ویران شده است.

کاخ تچر تخت جمشید

کاخ دیگری که همزمان با کاخ آپادانا ساخته شده و متعلق به داریوش اول بوده، کاخ تچر یا همان کاخ اختصاصی داریوش نامیده می‌شود. تالار مرکزی این کاخ به دلیل وجود سنگ‌های صیقلی آن به تالار آیینه شهرت داشته است. کاخ تچر ۱۲ ستون و یک سرسرا با ۸ ستون در قسمت جنوبی خود دارد.

کاخ سه دروازه تخت جمشید

کاخ سه دروازه را که با نام‌های تالار شورا، دروازه‌ شاه و کاخ مرکزی نیز می‌شناسند، در بخش مرکزی پرسپولیس ساخته شده است. این کاخ با سه درگاه و چندین راهرو به کاخ‌های مجاور ارتباط پیدا می‌کرده و به همین دلیل آن را به این نام می‌شناختند. از طرف دیگر روی پله‌های این کاخ تصویر نجیب زادگان پارسی که با شاخه نیلوفری در دست و با حالتی دوستانه به دیدار پادشاه می‌آمدند، حکاکی شده و به دلیل کاربری و موقعیت این کاخ، آن را با نام تالار شورا هم می‌شناسند.

کاخ صد ستون تخت جمشید

یکی دیگر از کاخ‌های مهم هخامنشی تالار صد ستون است. این کاخ از نظر وسعت دومین کاخ هخامنشی بوده که در زمان خشایارشا ساخته شده و به دلیل وجود صد ستون در تالار مرکزی، آن را با این نام می‌شناختند. وسعت این تالار ۴۷۰۰ متر مربع است و ۱۶ ستون در بخش شمالی خود دارد. ارتفاع ستون‌های این کاخ ۱۴ متر بوده و پس از ۲۰ سال در زمان اردشیر اول تکمیل شد.

کاخ G تخت جمشید

در قسمت غربی کاخ G که اثر چندانی از آن باقی نمانده، بقایایی از یک بنای بلند به چشم می‌خورد. روی دیوار جنوبی این بنا، تصاویری از سربازان و خدمه‌ حامل ظروف خوراکی به تصویر کشیده شده است. همچنین پلکان دو طرفه بخش جنوب شرقی کاخ G به حیاط شرقی کاخ هدیش راه پیدا می‌کرد.

موزه تخت جمشید

ساختمان موزه تخت جمشید یا موزه هخامنشی یکی از قدیمی‌ترین بناهای ایران محسوب می‌شود که باسازی شده و اکنون به موزه تبدیل شده است. این موزه یک سرسرا، دو گالری و یک تالار دارد. سقف سراسرای این ساختمان با ۸ ستون چوبی که سر ستون‌های آن با گو‌های دو سر تزئین شده، نگه داشته می‌شود. این موزه در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۱ همزمان با روز جهانی موزه بازگشایی شد. این موزه در ساعات خاصی از روز باز است و برخی آز آثار به دست آمده از کاوش‌های تخت جمشید را به نمایش می‌گذارد. همچنین رنگ‌های به کار رفته در این موزه برگرفته از رنگ‌های اصلی تخت جمشید یعنی زرد و قرمز است که در طول زمان از بین رفته‌اند.

دروازه نیمه‌ تمام تخت جمشید

دروازه نیمه تمام یکی از بناهای ارزشمند تخت جمشید است که همانند دروازه ملل بوده و همانطور که از نام آن پیداست، نیمه تمام باقی ماند. این دروازه قرار بوده به شکل گاو بالدار ساخته شود که پس از حمله اسکندر مقدونی به تخت جمشید نیمه تمام مانده است.

خزانه تخت جمشید

ساختمان خزانه در قسمت جنوب شرقی پرسپولیس و در زمان پادشاهی داریوش، خشایارشا و اردشیر اول ساخته شده است. این کاخ متشکل از ۹ تالار بزرگ و کوچک بوده که کوچک‌ترین تالار ۴ ستون و بزرگ‌ترین آن‌ها ۹۹ ستون داشته است. کتیبه مشهوری در این کاخ وجود دارد که مجلس عمومی پادشاهان را در آن زمان به خوبی به تصویر کشیده است.

آرامگاه‌های تخت جمشید

فضای تخت جمشید به وجود کاخ‌های بیشمار محدود نمی‌شود. بلکه در این مجموعه بی نظیر بر روی کوه رحمت که مقابل تخت جمشید قرار دارد، آرامگاه اردشیر دوم و اردشیر سوم، دو تن از پادشاهان هخامنشی به چشم می‌خورد.

در نمای بالای مقبره پادشاه هخامنشی با کمانی در دست به چشم می‌خورد که در حال نیایش است. پادشاه و آتش مقدس بر روی تخت پادشاهی قرار گرفته‌اند و نمایندگان ملل مختلف این تخت را بر دستان خود نگه داشته‌اند. که این خود نمادی از عظمت پادشاهی هخامنشی است. اگرچه برای دیدن این دو مقبره باشکوه اندکی باید از کوه بالا بروید، اما بازدید از آن‌ها ارزش کمی سختی و ماجراجویی را دارد.

چطور خود را به تخت جمشید برسانیم؟

تخت جمشید در ۱۰ کیلومتری شمال مرودشت و ۵۷ کیلومتری شیراز قرار گرفته است. برای رفتن به تخت جمشید آسان‌ترین راه این است که ابتدا با خرید بلیط هواپیما خود را به شهر شیراز و یا شهرهای مجاور برسانید و سپس از طریق زمینی و با ماشین به تخت جمشید بروید. البته اگر قصد سفر با هواپیما را ندارید از طریق زمینی و خطوط راه‌ آهن نیز می توانید به شیراز و سپس تخت جمشید سفر کنید.

آدرس تخت جمشید روی نقشه گوگل:

آتشی که به نفع تخت جمشید شد!

شهر تخت جمشید سال‌ها پیش به آتش کشیده شد و این ماجرا تا همین امروز مایه حسرت ایرانیان است، اما اگر منطقی به این موضوع نگاه کنیم شاید آتش اسکندر بیش از آنکه انتقامی سخت باشد، بهانه‌ای برای زنده ماندن این شهر شد. تخت جمشید در آتش سوخت و تمام بخش های سنگی آن به دور از فرسایش ۲۵ قرن است که سالم مانده‌اند! این بنا برای قرن ها زیر خاک مدفون شده بود و زمانی که بیرون آمد به مهم ترین نماد سرزمین ایران تبدیل شد. شاید اگر این اتفاق نمی افتاد این بناها هم مثل جندی شاپور یا خیلی دیگر از شهرهای باشکوه باستانی در طول تاریخ با خاک یکسان می‌شد. البته نمی توان ضرری که اسکندر با آتش گرفتن کتاب خانه ها و گنجینه باارزش فرهنگی به ایران زد را نادیده گرفت. اما شاید این آتش بهانه ای شد تا ما امروز بتوانیم پس از قرن ها همچنان در لابه‌لای ستون‌های پرسپولیس، یادگار حکومت هخامنشی، قدم بزنیم.

سوالات متداول درباره تخت جمشید

نوشته تخت جمشید | از عجایب معماری ایران و جهان باستان اولین بار در مجله گردشگری. پدیدار شد.