بهبودی سریع‌تری پیدا می‌کنید، اما وقتی مردانی در بیمارستان و کلینیک هستند، از پزشک گرفته تا پرستار و کمک تزریق، نمی‌توانید احساس آرامش کنید و طبیعتاً حضور فردی از جنس مخالف می‌تواند بر حریم خصوصی و سلامت روان شما تأثیر بگذارد. آرامش، و این احساس عذاب حتی بر روند درمان نیز تاثیر می گذارد. با وجود این، اما به دلیل عدم آموزش کافی کادر درمانی زن، گاهی در برخی از مراکز درمانی مجبور به مواجهه با کادر درمانی مرد هستیم، در حالی که برخی از بیماران و پزشکان ضرب المثل معروف «پزشک محرمانه» را می گویند. اما باید پرسید که آیا دکتر همیشه محرمانه است؟موضوعی که این روزها به دغدغه چند مخاطب خبرگزاری فارس و کمپین هایی با عناوین «حضور مردان در اتاق عمل زنان و زایمان باید متوقف شود»، «سونوگرافی و رادیولوژی زنانه توسط زنان انجام شود» تبدیل شده است. «استفاده از پرسنل زن در سونوگرافی زنان ضروری است» یکی از خواسته هایی است که با امضای متعددی توسط برخی زنان ایرانی و توسط مردم خبرگزاری فارس به ثبت رسیده است.
از این رو برای بررسی ابعاد شرعی این مطالبات با آیت الله دکتر لطف الله دژکام نماینده ولی فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز و عضو کمیته ملی اخلاق بالینی وزارت بهداشت گفت وگو کردیم.
– آقای دکتر به عنوان اولین سوال، محدوده محرمانه بودن دکتر چیست؟ با توجه به رواج کلینیک های زیبایی و مراجعه مکرر خانم ها به این مراکز که آقایان در آن فعالیت می کنند. از این نظر تدبیر و … از منظر شرع چگونه مورد بحث قرار می گیرد؟
وقتی رابطه پزشک و بیمار را از نظر شرعی تحلیل می کنیم، مشکلی نداریم که در دین ما پزشک محرمانه تلقی می شود. همه ما قبول داریم که در موارد نیاز، هیچ کس نیازی به رها کردن مسئله حریم خصوصی ندارد. مثلاً وقتی کسی در حال مرگ است، دکتر نمی تواند بگوید چون بیمار قابل قبول نیست، او را درمان نمی کنم.
مثلاً در اوایل انقلاب همایشی در تبریز برگزار شد. در آن زمان درست نبود که پزشکان بیشتر زن بودند. جراح زنان و زایمان یک آقا بود. به آنها گفته شد که به تخت بیمار نزدیک نشوند مگر اینکه لازم تشخیص داده شود و در موارد دیگر ماماها موظف بودند زایمان را انجام دهند. گفت نیمه های شب در خانه ما را زدند. گفتند به شما نیاز فوری است و یک خانم باردار در حال زایمان است و مشکل دارد. گفتم به من گفتند روی بالین بیمار نرو. اگر هر مجتهدی از تبریز بگوید بیا به آن شکل می آیم. آن آقا گفت من خواهرزاده مجتهد هستم و این مریض هم مادر من است. در مواقع ضروری چنین محدودیتی وجود ندارد. نکته این است که نیاز را تشخیص دهیم.
– «نیاز» یعنی چه؟ آیا پزشک باید نیاز را تشخیص دهد یا بیمار؟
کلمه ضرورت گاهی بر گوشمان سنگینی می کند و می گوییم دیگر لازم نیست. چه کسی باید این نیازها را تشخیص دهد؟ یکی از اساتید ما که شاگرد یکی از علمای بزرگ نجف بود می گفت: نیاز را خود مردم تشخیص می دهند. به عنوان مثال، اگر فردی دندان درد شدید دارد، باید سریعا به دندانپزشک مراجعه کند. به همین دلیل است که ما باید سختگیری در مورد نیازها را کاهش دهیم. اما نباید این موضوع را به گونه ای تفسیر کرد که مسئله محرم یا نامحرم تبدیل به ترک شود و احکام شرعی نادیده گرفته شود.
نیاز به مشورت با پزشک جنس مخالف باید متعادل و معقول باشد زیرا دین ما معقول است. این طور نباشد که انسان دین نداشته باشد و آن را به کلی رها کند یا طوری باشد که نتواند در آن دین زندگی کند. دین ما هوشیار، معقول و بسیار پاک است. مردم متدین ما قضایا را به خوبی تشخیص می دهند و اگر موردی را لازم ببینند حکم محرم و نامحرم حذف می شود.
اینکه می گویند دکتر محرمانه است درست نیست.
اینکه می گویند پزشک محرمانه است یک حرف کلی است و درست نیست. در واقع در موارد ضرورت حکم آن منتفی است و نیازی به رعایت محرم و نامحرم در آن مورد خاص نیست.
ما آنها را در درس دانش آموزان به تفصیل آورده ایم. پیشنهاد من این است که کارگاهی با این موضوعات برگزار شود و با دانشجو صحبت گرم داشته باشیم و دانشجو در این بحث ها و کارهای بالینی این مهارت را بیاموزد. ما هفت مهارت را برای پزشک عمومی در نظر می گیریم. یکی توانایی اخلاقی بود. قرار شد اگر این توانایی را ندارید به شما گواهی پزشکی ندهیم. حدود 10 سال از تصویب این موضوع در طب ایرانی می گذرد. در سطح بین المللی تقریباً همان هفت مورد تدریس می شود، با این تفاوت که هر کدام دیدگاه خاص خود را دارند، اما عنوان مشترک است.
این مهارت‌ها معمولاً به پزشکان عمومی آموزش داده نمی‌شوند. ما یک دوره یک ترم برای آموزش اخلاق به دانش آموزان از کلاس اول تا هفتم برنامه ریزی می کنیم تا زمانی که این مهارت در آنجا قابل سنجش باشد. اولین آزمون اسکی را برای مهارت های اخلاقی خود طراحی کردم و در حال حاضر در دانشگاه شیراز در حال انجام است. اما این آزمون به شدت مورد غفلت مؤسسات آموزشی قرار گرفت.
دانش آموز برای شرکت در آزمون نیاز به مهارت دارد. تا زمانی که این مسائل را حل نکنیم، هرچه بگویم فقط گفتن است. در این موارد باید کلیت کار آموزشی، پژوهشی و بالینی را باور کنیم و بگوییم چگونه آن را سامان دهیم تا پزشک بدون دغدغه کارهای اخلاقی را انجام دهد. ما باید از مهندسی فضا شروع کنیم تا آموزش پرستاران و پزشکان و حتی نیروی خدماتی که به اتاق عمل می روند. این افراد باید مهارت های لازم را کسب کنند. به همین دلیل گروه اخلاق دانشگاه باید در این زمینه بسیار تلاش کند.
– در اتاق های زایمان، متخصصان بیهوشی معمولا آقایان هستند و خانم ها با این کار مخالفند. در این مورد توضیح دهید؟
قرار شد یک روند مناسب سازی که در وزارت بهداشت اعلام شده بود دنبال شود. گاهی اوقات این فرآیند به قدری سخت اعمال می شد که فراموش می شد. محیط کار بالینی باید آنقدر انعطاف پذیر باشد که بتوانیم بگوییم مثلاً متوجه شدیم که دکتر برای این قسمت در دسترس نیست.
باید بگویم که تعداد متخصصان بیهوشی واقعا کم است. این مشکل را به این صورت حل کردیم که متخصص بیهوشی به همراه متخصص بیهوشی در اتاق عمل حضور داشته باشد. دستورات را به متخصص بیهوشی بدهید و متخصص آنها را اجرا می کند. البته در شیراز بیمارستانی به نام حضرت زینب (س) داریم که کاملاً زنانه است و هیچ متخصص بیهوشی مردی در آنجا نداریم.
مقاله ای را با تعدادی از دوستان پزشک که در زمینه اخلاق پزشکی فعالیت می کردند با عنوان “اخلاق پزشکی مهندسی” منتشر کردیم که در مورد چیدمان اتاق عمل است. مثلاً لازم است متخصص بیهوشی خانم باشد یا با پاراوان این حد را رعایت کنیم. از آنجایی که متخصص بیهوشی می خواهد بیهوشی را کنترل کند، اگر در منطقه ای پزشک خانم وجود نداشته باشد، باید اتاق عمل به گونه ای تنظیم شود که متخصص بیهوشی بتواند به راحتی خدمات خود را ارائه دهد و حریم شخصی بیمار حفظ شود.
ما در زمانی زندگی می کنیم که آلمان می تواند با استفاده از ربات ها در ایران فعالیت کند. حالا مگر نمی شود کاری کرد که مثلاً متخصص بیهوشی یا افرادی که در اتاق عمل خدمات دارند علاوه بر نگاه به بیمار بتوانند با رعایت موازین شرعی خدمات ارائه دهند؟ در حالی که آنها خدمات خود را ارائه می دهند، نباید رفتار خاصی را که ممنوع است انجام دهند.
ما آنها را در آن مقاله بررسی کرده ایم. این پارتیشن ها ابتدا برای جداسازی حریم خصوصی بیمار در اتاقی که چندین بیمار وجود دارد طراحی شدند. ما باید با جدیت به این موارد نگاه کنیم. مطلوب است بیمار در محیطی که وارد می شود این اطمینان را داشته باشد که در این محیط چهارچوب حریم خصوصی من رعایت می شود و هر جا که حضور مرد لازم است بیمار بفهمد راه دیگری نیست و باید خدمات ارائه شود. توسط یک پزشک مرد اما در لحظات بین این دو مورد، ما هنوز مهارت های عملیاتی و آموزشی را اجرا نمی کنیم. یعنی متاسفانه دوره آموزش پزشکی ما خالی از این قسمت هاست.
آیا وزارت بهداشت اراده ای برای اجرای این کار دارد؟
وزارت بهداشت شورای اخلاق راه اندازی کرد. او مجموعه‌ای از کمیته‌های اخلاق بالینی و کمیته‌های اخلاق پژوهشی را ایجاد کرد. در زمینه اخلاق تحقیق پیشرفت هایی داشته ایم. چرا که ما می خواستیم مقالات خود را در سطح بین المللی ارائه کنیم، اما هیچ اقدام جدی برای اجرای این فرآیندها انجام نشد. وزارت بهداشت در زمینه اخلاق پژوهشی کار خوبی کرد. من نیز عضو این کمیته هستم. در حوزه اخلاق بالینی هنوز چیزی که ما می خواهیم شکل نگرفته و حوزه کار بالینی بسیار شلوغ و پر مشکل است.
آیا برای رفع این مشکل در بیمارستان های شیراز اقدامی انجام شده است؟
در گروه اخلاق شیراز به دوستانی که در شورای گروه بودند گفتم همه چیز را با هم شروع نکنید. موفقیت های کوچکی به دست آوریم تا نشان دهیم که ما تأثیر داشتیم و این چیزها مفید بود. اگر کارهای کوچک موفقی انجام دهیم، در نهایت ما را باور خواهند کرد. شغلی پیدا کنید که قابل دوام باشد. اگر پروژه بسیار بزرگی را به عهده بگیریم، عمر مدیریتی ما اجازه نمی دهد که به بهره برداری برسد. وقتی چیزی اجرا شد و بازخورد دریافت کردید، برای عملیات بعدی تشویق و حمایت خواهید شد.
در همین راستا تابلویی را برای بخش مشاوره بارداری بیمارستان نصب کردیم و مسیر ورود افراد را ایزوله کردیم تا حرکت متقاضی از نظر اخلاقی زیاد به چشم نیاید. حالا احساس خوبی داریم که می توانیم کاری انجام دهیم. ما باید به جامعه نگاه کنیم، نیاز را پیدا کنیم حتی اگر اندک باشد. تجربیات من نشان داده که این کوچولوهای موفق می توانند امید و شادی را در جامعه ایجاد کنند.
در راستای برنامه های اخلاق پزشکی باید کار بیشتری انجام شود تا بتوانیم علاوه بر رعایت احکام اسلام، کرامت بیمار را نیز حفظ کنیم.
