رسول سلیمی: سی ام شهریور سالروز انعقاد قراردادی به نام «آخال» است که 143 سال پیش از سوی روسیه بر ایران تحمیل شد و بخش هایی از شهرهای شمال شرق کشور در دوره قاجار از دیار خود جدا شد.
قاجارها که از بدو پیدایش زندگی سیاسی قبیله‌ای داشتند، مانند قبل از حکومتشان، سال‌ها ارتش سازمان‌یافته نداشتند و در عرصه مدیریت سایر مسائل مانند اقتصاد، فرهنگ و سیاست نتوانستند بر ساختارهای سنتی فائق آیند. . در برابر تغییرات جامعه مدرن در نتیجه تصویری واقع بینانه از سیاست خارجی پیدا نکردند.
این مسائل از یک سو نفوذ کشوری مانند روسیه را برجسته می کرد، به طوری که شاهان قاجار که دو شکست وحشتناک از روس ها متحمل شده بودند، نسبت به رویدادهای بین المللی از موضعی فرومایه عمل کردند و نتوانستند با آن مقابله کنند. ابرقدرت در برابر آنچه که منافع ملی نامیده می شود، مقاومت کنید. بنابراین آشکارا ضعف قوای نظامی و فقدان ارتش سازمان یافته یکی از مهم ترین دلایل انعقاد عهدنامه «آخال» شد.
شرایط سیاسی و اقتصادی قبل از آخال.
حتی پس از انعقاد قرارداد ترکمنچای و گلستان، امپراتوری روسیه به بهانه های مختلف مناطق مرزی با ایران از جمله سمرقند، تاشکند، آرال، بخارا و خوارزم را تصرف و حمله کرد. ایران به دلیل ضعف نظامی و نبود استحکامات دفاعی در مرزهای خود، عموماً قادر به مقاومت در برابر این حملات نبود و یا اگر مقاومت می کرد، شکست می خورد. از سوی دیگر توجه سیاسی ایران در آن دوره معطوف به جنوب کشور و انگلیسی ها بود و سلسله بی تدبیری هایی که ناشی از عدم نگرش همه جانبه به سیاست خارجی و شناخت بازیگران آن زمان بود، باعث شد. خروج شهر هرات از کشور با فشار انگلیسی ها و توافق آخال منجر به جدایی شهرهای شمال شرق کشور شد.
این در حالی بود که پس از شکست ایران قاجار در سال 1860 و با گسترش حضور انگلیس در مصر، از سال 1873 تا 1881 میلادی، امپراتوری روسیه قلمرو ایران را در شمال فلات ایران اشغال کرد. روسیه در عهدنامه آخال مرزها را به نحوی ترسیم کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین مناطق آن منطقه به کشور خود، خطر بزرگی برای صنعت و کشاورزی خراسان ایران نیز ایجاد کرد و به تدریج خراسان را از منابع طبیعی محروم کرد. پیش از آن به دلیل وجود کوه ها و چشمه های فراوان در منطقه خراسان، اقتصاد زیستی این منطقه از رونق زیادی برخوردار بود، اما پس از معاهده آخال، تعادل اقتصاد این منطقه نیز تغییر کرد.
ناصرالدین شاه که در آن زمان کاملاً بر حل منازعات با انگلستان در مرزهای جنوب شرقی ایران متمرکز بود. در چنین شرایطی روسیه به این بهانه که ترکمن‌های شمال شرق شرایط تجارت را سخت کرده و تجارت امکان‌پذیر نیست، این منطقه را اشغال کرد.
تفاوت قرارداد آخال با ترکمنچای و گلستان
قرارداد آخال ظاهراً با قراردادهای ترکمنچای و گلستان بسیار متفاوت بود. اما از یک منظر نمونه بسیار بدتر از هر دوی آنها بود. دو قرارداد ترکمنچای و گلستان در شرایطی بر شاهان قاجار تحمیل شد که ارتش ایران از ارتش روسیه شکست خورد و توان مقابله مجدد با این کشور را نداشت. اما در عهدنامه آخال هیچ برخورد نظامی بین ایران و روسیه وجود نداشت و هیچ فشار نظامی از سوی روس ها بر ایران وجود نداشت.
سرانجام به دلیل ضعف ساختار دفاعی و مدیریتی دولت قاجار و شخص ناصرالدین شاه، این معاهده که دارای چهار محور بود به امضای متمن الملک (وزیر امور خارجه ایران) و ایوان زینوویف (روسیه) رسید. فرستاده) در 23 دی 1260 ق. ش رسما اجرا شد. نکته جالب در مورد این معاهده این است که روس ها شاه قاجار را به بهانه برقراری امنیت در منطقه ترکمنستان و آخال متقاعد کردند که آن را منعقد کند.
محورهای مهم قرارداد آخال
محورهای این قرارداد در دو قسمت تعریف شده است: قسمت اول مربوط به موضوع تعیین حدود و علامت گذاری است. این بخش از قرارداد به تنهایی بخش قابل توجهی از اراضی متعلق به ایران را برای همیشه از سرزمین خود جدا کرد. روس ها برای حمله به ترکمن ها مرز را به گونه ای ترسیم کردند که طوایف و طوایف ترکمن از هم جدا شدند و یک قسمت تحت حاکمیت ایران و قسمت دیگر تحت مرزهای روسیه آن زمان بود.
روسیه در عهدنامه آخال مرزها را به گونه ای ترسیم کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین مناطق جغرافیایی و طبیعی آن منطقه به کشور خود، برای صنعت و کشاورزی خراسان ایران نیز خطر بزرگی ایجاد می کرد. بر این اساس روسیه کوه های بلندی را در مرزهای خود قرار داده بود و به این ترتیب آب و چشمه های این کوه ها نیز متعلق به روسیه بود. چنین قرعه کشی به روسیه اجازه می دهد تا در هر زمانی از انتقال آب به ایران جلوگیری کند. علاوه بر این، دولت ایران نیز قول داده بود که روستای جدیدی در مسیر آب ایجاد نکند و بیش از حد مجاز برای کشاورزی آب مصرف نکند. در واقع ناصرالدین شاه یکی از بهترین مناطق طبیعی و ژئوپلیتیکی را ارائه کرد که می توانست آب کشاورزی خراسان را تامین کند و منطقه اقتصادی، صنعتی و کشاورزی پیشرفته ای را بدون هیچ مانعی برای روسیه ایجاد کند.
قسمت فیروزه ای “پیمان آخال”
اما موضوعی که حتی پس از عهدنامه آخال نیز مورد مناقشه باقی ماند، روستای فیروزه در مرز ایران بود. روستای فیروزه امروز درست در کنار مرز و داخل کشور ترکمنستان امروزی قرار دارد و به یک منطقه گردشگری و تفریحی تبدیل شده است و حتی اقامتگاه تابستانی رئیس جمهور ترکمنستان در آن قرار دارد و فاصله کمی با پایتخت دارد. این کشور روسها نیز از علاقه ایران به فیروزه آگاه بودند و حتی در معاهدات پس از آخال نیز بندهایی در مورد بازگرداندن فیروزه به ایران درج کردند. اما تا پایان پهلوی اول از آن پرهیز کردند و سرانجام ایران با عهدنامه از بار ادعای مالکیت فیروزه طفره رفت.
پس از آخال، روسها به ادعاها و تنش های مرزی خود ادامه دادند که فیروزه غم انگیزترین آنها بود. تمایل به تسلط بر دو سوی دریای خزر و رویدادهای سیاسی در اروپا، از جمله کنگره برلین، که روس ها را از اشغال سرزمین های جدید در آن منطقه ناامید کرد و همچنین رقابت با رقیب آسیایی خود، بریتانیای کبیر، در آن منطقه. درگیر بودند. در یک شورش در مستعمرات خود، و روسها ظرفیت مقابله با پیشروی را نداشتند. ضعف سلسله قاجار، تزارها را برای دستیابی به سرزمین های شمال شرقی ایران مصمم تر کرده بود.
به عبارت دیگر، ضعف سیاسی دولت، نفوذ ایران را در آن منطقه دشوار کرده بود. همانطور که خان های مرو، آخال، بخارا و سایر نواحی ترکمنستان تا زمان فتحعلی شاه از حکومت ایران اطاعت می کردند و قاجارها فرمانروای اسمی منطقه بودند، اما پس از شکست های ایران در برابر روسیه، خان های این مناطق. با نادیده گرفتن ایران تضعیف شده و خود را مستقل می دانستند. این استقلال به حدی رسید که حتی در چندین نبرد به ویژه جنگ مرو نیروهای قاجار را شکست دادند و دولت مرکزی نتوانست از شورش جلوگیری کند.
اما روسها با ترفندی سیاسی توانستند فیروزه را در عهدنامه آخال تصاحب کنند. در یکی از بندهای این قرارداد، مرز دو کشور با عبور از شمال فیروزه و قطع بزرگراه عشق آباد – فیروزه به وضوح مشخص شده بود. اما حیله گری روس ها در بندهای زیر این قرارداد نمود پیدا کرد. آنها اظهار داشتند که چون منبع آب رودخانه فیروزه و دیگر رودخانه های منطقه در ایران است، دولت قاجار نباید روستاها و حتی زمین های کشاورزی اطراف رودخانه را توسعه دهد. حتی شش روز پس از آخال، روس ها قرارداد محرمانه دیگری با ایران منعقد کردند که در آن نحوه و میزان استفاده از آب هایی که از ایران سرچشمه می گیرد و به سمت مرزهای آن می رود، مشخص می شد.
میررشید خان شجاع الدوله معروف به رشیدخان
داستان مقاومت رشیدخان گوچانی
اما در این میان برخی از خوانندگان وطن پرست نیز نسبت به این قرارداد بی تفاوت نبودند و در برابر حکومت مرکزی مقاومت کردند. حکومت مرکزی ایران در چندین نوبت به حکومت محلی میررشیدخان شجاع الدوله (رئیس سپهبد یا سرلشکر اتحادیه ایالتی کورمانج در خراسان شمالی) دستور داده بود که فیروزه را به روسها بسپارد. اما رشیدخان هر بار به بهانه های مختلف به این معاهده نمی آمد و نمی خواست بخشی از سرزمین کردهای خراسان شمالی را به بیگانگان بسپارد. اما سرانجام ناصرالدین شاه فرستاده ویژه خود محمدصادق خان امین نظام را از مرکز فرستاد و قاطعانه به میررشیدخان شجاع الدوله دستور داد فیروزه را تحویل دهد. چون قصبه فیروزه در ناحیه حکومت محلی رشیدخان شجاع الدودله بود عازم آن محل شد. کاروان او از شهر قوچان به طرف فاروج حرکت کرد، اما در میانه راه اسبش دور زد و مجروح شد. درمان های دیگر تأثیری نداشت و فردای آن روز در سن هشتاد سالگی درگذشت.
رشیدخان حاکم قوچان در روز یکشنبه 9 اسفند 1272 درگذشت و پیکرش را به مشهد آوردند و در بارگاه امام رضا (ع) در مقبره خانوادگی زعفرانلو در جوار برادرش به خاک سپردند. روز جمعه 5 آبان 1272 زلزله مهیبی در قوچان رخ داد. افراد زیادی در این زلزله جان خود را از دست می دهند. فاصله مرگ رشیدخان تا زلزله فقط 27 روز بود. به این ترتیب دو حادثه نزدیک به هم عزاداری مردم قوچان را دو چندان می کند. شعر و موسیقی اصلی «راه راه رشید خان» در همان دوره به زبان کردی کرمانجی سروده و اجرا شد. این قطعه درد و شوک مردم منطقه از مرگ و از دست دادن رشیدخان را نشان می دهد. وطن و سپس زلزله ناگوار قوچان.
311213
