خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، حسین مظفری*: میراث سرزمینی می‌تواند آنچه که از گذشتگان یک سرزمین برای مردمانش به‌جامانده است، تعریف شود. این میراث می‌تواند اشیای تاریخی بناها، چشم‌اندازها باشد یا حتی داستان سرگذشت مردمان آن سرزمین.
از اواخر قرن هفدهم میلادی مفهوم «میراث مشترک بشریت» را نویسندگان، فلاسفه، روشنفکران و مخصوصاً حقوق‌دانان اروپایی به ادبیات جهانی در این حوزه وارد کردند و به آن توجه شد؛ اما نیمه اول قرن بیستم بود که توجه‌ها به مقوله «میراث جوامع» شکل قانونی به خود گرفت دو جنگ جهانی و شرایط محیطی که انقلاب صنعتی آغاز کرده بود، موجب تخریب عظیم مناطق تاریخی شد.
نابودی شهرهای تاریخی در جنگ اول جهانی موجب پیدایش علاقه فزاینده‌ای به رشته معماری مدرن و شهرسازی شد که خود به تشکیل کنگره معماری مدرن در آتن انجامید. منشور آتن که متأثر از تلاش‌های گروهی از معماران و باستان‌شناسان در سال ۱۹۳۱ بود در واقع نتیجه بیش از یک سده مباحث و توسعه‌های نظری در زمینه حفاظت از یادمان‌ها و سایت‌های باستانی را ارائه داده است.
شهرستان دشتستان به مرکزیت شهر برازجان قدمتی چند هزار ساله دارد این منطقه از دوران باستان موردتوجه بوده و با توجه به کاوش‌های متعددی که در این منطقه انجام شده حداقل قدمت آن را به دوره عیلامی و در ادامه تمدن هخامنشیان منتسب می‌دانند.
«کاروان‌سرای مشیرالملک» در پس‌کرانه خلیج‌فارس و در شهر برازجان واقع شده است. این بنا یکی از آثار تاریخی و همین‌طور یکی از جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر و شهرستان دشتستان است که هرچند شاید عمر زیادی نداشته باشد؛ اما روایت‌ها و داستان‌های زیادی را در دل خود دارد و روزگار پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.
بنای این کاروان‌سرا در دوره قاجاریه و در سال ۱۲۵۰ خورشیدی به دستور «حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک» و توسط «حاج‌محمد رحیم شیرازی» معمار آثاری چون پل مشیر و کاروان‌سرای دالکی احداث شده است. این کاروان‌سرا استراحتگاهی برای مسافران و تجّاری بود که در مسیر بوشهر به شیراز در رفت‌وآمد بودند. این بنا در سال ۱۳۶۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی به شماره ۱۶۳۸ به ثبت رسیده است.
کاروان‌سرای مشیرالملک مانند اغلب کاروان‌سراهای ایران چهار ایوانی است و به لحاظ معماری در جنوب ایران بی‌نظیر است. عمده مصالح تشکیل‌دهنده این بنا سنگ، گچ و ساروج می‌باشد، و در کف و دیواره‌های آن از تخته‌سنگ‌های بزرگ و کوچک تراشیده استفاده گردیده است.
این بنا در زمینی در حدود هفت هزار مترمربع و زیربنایی به ابعاد چهار هزار و ۲۰۰ مترمربع احداث شده است. بام کاروان‌سرا هم مانند کف و دیواره‌ها با سنگ‌های تراشیده‌شده به طرز بسیار زیبایی مفروش شده است. به هنگام بارندگی آب باران به‌وسیله ناودان‌های سنگی (که به طرز جالبی تعبیه شده‌اند) به بیرون از کاروان‌سرا هدایت می‌شود. شاه‌نشین، در طبقه دوم کاروان‌سرا وجود دارد. در جلوی شاه‌نشین یک تارمۀ نسبتاً وسیع وجود دارد که بر شهر مسلط است و در دو طرف این شاه‌نشین راه‌پله‌هایی وجود دارد که پشت‌بام کاروان‌سرا را به محوطه دیگری که به نظر می‌رسد اندرونی کاروان‌سرا باشد وصل می‌کند.
این بنا دارای چهار برج دیدبانی است که برای مقابله با دشمنان و تهدیدها ساخته شده است که ارتفاع هر کدام از این برج‌ها بیش از ۱۲ متر است. کاروان‌سرای مشیرالملک حدود ۶۸ باب اتاق و حجره را در دل خود جای‌داده است.
بسیاری از مورخان و سیاحان از جمله «میرزاحسن حسینی فسایی» در کتاب «فارس‌نامه ناصری» و همچنین مرحوم «فرصت‌الدوله شیرازی» و «حاج سیاح» از شکوه و عظمت این بنا سخن به میان آورده‌اند. «لرد کرزن» سیاستمدار و ایران‌شناس انگلیسی که زمانی سراسر ایران را درنوردیده و بنا به گفته خود ایشان اغلب کاروان‌سراهای ایران را از نزدیک تماشا کرده بود، درباره استواری و شکوه کاروان‌سرای مشیرالملک چنین می‌نویسد: «در میان همه آنهایی که من دیده بودم این کاروان‌سرا بهتر ساخته شده بود و بهتر هم مانده بود.»
در جنگ جهانی اول و پس از سقوط برازجان به دست قوای انگلیسی کاروان‌سرای برازجان به محل استقرار نظامیان انگلیسی تبدیل شد. پس از پایان جنگ و گسترش شهر و آغاز حکومت پهلوی اول این بنا محل استقرار اداراتی چون دخانیات جنوب، شهربانی و مالیه شد. اما این بنا شهرت خود را مدیون سال‌های پایانی حکومت خاندان پهلوی است.
زمانی که به علت بدی آب هوای جنوب کشور و این منطقه در فصل تابستان، برازجان به تبعیدگاه و این بنا به زندان تبدیل شد، بسیاری از چهره‌های سیاسی معاصر کشور در این بنا که در آن دوران نامش به «دژ برازجان» تغییر پیدا کرده بود دوران تبعید خود را سپری می‌کردند پس این بنا در اواخر دوره پهلوی دوم به‌عنوان زندان مورداستفاده قرار می‌گرفته و تا سال‌ها بعد از انقلاب هم ادامه پیدا کرد.
در سال ۱۳۷۷ زندان از دژ، به محلی جدید در خارج از شهر برازجان منتقل شد تا کاروان‌سرای مشیرالملک نفسی تازه کند و احیا و مرمت شود.
این بنا در سال‌های اخیر هم توسط اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرمت شده و توسط کارشناسان یونسکو مورد بازدید قرار گرفته که به همراه ۵۳ کاروان‌سرای دیگر در اقصی‌نقاط کشور که با قدمت‌های متفاوت وجود دارند، در قالب یک پرونده به نام «کاروان‌سرای ایرانی»، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ مصادف با ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان سعودی برگزار شد به ثبت رسیدند و «کاروان‌سرای مشیرالملک» برازجان نخستین اثر ثبت جهانی در استان بوشهر رو به نام خودش اختصاص داد.
استان بوشهر ظرفیت‌های بسیاری در زمینه ثبت جهانی دارد، به طور مثال بندر باستانی سیراف، بافت تاریخی بندر بوشهر، قنات‌های محدوده شهرستان جم و جزیره خارگ، کاخ‌های هخامنشی برازجان و حتی در حوزه میراث ناملموس آئین سینه‌زنی مردانه نیز این قابلیت را دارد که به ثبت جهانی برسد.
* دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی
