عهدنامه آخال در 21 سپتامبر 1881 برابر با 30 شهریور 1260 بین ایران و روسیه تزاری منعقد شد و علیرغم اینکه متن عهدنامه به زبان های فارسی و روسی موجود است، بسیاری از محققان بدون مطالعه دقیق آن به این نتیجه می رسند که آنها خارج از واقعیت تاریخی هستند. هر کس تاریخ ایران پس از تیموریان و کارآمدی صفویان را به اختصار مطالعه کرده باشد می‌داند که با ظهور ازبک‌ها و بیرون راندن شاهزادگان تیموری از فرارود، بیشتر این مناطق تحت سیطره شیبانی‌ها و جانشینان آن قرار گرفت. (از رود نیل) و خانات مستقلی در خوارزم از ایران تشکیل شد. تمامی منابع صفوی و اسناد و مکاتبات به جا مانده از آن دوره نشان از استقلال این خانات از حکومت صفویه و آمودریا به عنوان مرز احزاب دارد. اما پس از مرگ شاه عباس کبیر و به ویژه با سقوط صفویان، مرز ایران با خانات آسیای میانه (خیوه و بخارا) فراتر از فرن نبود. تنها در دوره نادرشاه افشار سربازان ایرانی مانند گردباد به خوارزم و بخارا برخورد کردند، اما این گردباد به همان سرعت و از زمان مرگ او فروکش کرد و سپس در دوره زندیان، همه این مناطق و حتی شهر مرو فروکش کرد. عملا گم شدند از آن زمان به بعد روستاییان و اهالی شهرهای مرزی سرخس، قوچان، گنبد و حتی مشهد، نیشابور و سبزوار بر اثر حملات گاه و بیگاه ترکمن ها در تاریکی مطلق فرو رفته بودند. اوضاع به حدی متشنج بود که اسیران و بردگان ایرانی مهمترین منبع درآمد بازار برده فروشی خیوه بودند. آقا محمد شاه قاجار و بعداً شاهزاده بقفیت عباس میرزا نیز نتوانستند مرزهای ایران را فراتر از فرخس پیش ببرند. در همان زمان روسیه تزاری شروع به اشغال آسیای میانه کرد و سرانجام با شکست ترکمن‌های تکه در نبرد گوکتپه در سال 1881 به مرزهای ایران رسید. در واقع عهدنامه آخال توافقی بود برای تعیین مرز دقیق بین دو کشور و دیگر هیچ. از قضا از این تاریخ روستائیان و شهرهای مرزی ایران نفس راحتی کشیدند و از تهاجم ترکمن ها در امان ماندند و از کنترل و تسلط روس ها بر مرزها رضایت کامل داشتند. شاید اگر حکومت قاجار قدرت نظامی کافی داشت و می توانست مرو را قبل از روس ها تصرف کند، وضعیت تعیین مرز کمی تغییر می کرد و این شهر جزء استان خراسان می شد.
*استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، مورخ جغرافیای آسیای مرکزی و قفقاز.
23259
