درمان فوری سکسکه در خانه با چند روش ساده

درمان فوری سکسکه در خانه با استفاده از چند روش علمی کار بسیار راحتی است.در این مطلب از اسمارتک نیوز ما شما را با روش های درمان فوری سکسکه در خانه آشنا میکنیم.

سکسکه یکی از عارضه‌های معمولی  و اغلب کوتاه مدت است که در نتیجه دم غیر ارادی و قوی اتفاق می‌افتد. همه افراد در مواقعی از هر رده سنی کودکی، جوانی، بزرگسالی و.. سکسکه را تجربه می‌کنند و ممکن است برای بسیاری سوال باشد که دلیل این عارضه چیست ؟

در واقع این انقباض ناگهانی در سیستم تنفس می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. گاهی سکسکه‌ به دلیل خوردن خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های خیلی داغ و خیلی سرد، گاهی بابت تند خوردن غذا و گاهی بدون هیچ دلیل مشخصی اتفاق می‌افتد‌. این شرایط معمولاً یک عارضه جزئی است، اما سکسکه طولانی مدت می تواند نشان دهنده یک مشکل جدی پزشکی باشد.

سکسکه چیست ؟

سکسکه (Hiccups) یک اختلال بی خطر و شایع بین تمام افراد است. زمانی که یک گرفتگی یا اسپاسم در دیافراگم رخ می‌دهد، نفس توسط طناب‌های صوتی یا همان گلوت بسته می‌شود. بسته شدن موجب حبس شدن نفس و تولید یک صدا می‌شود. وقتی این حالت به صورت مکرر اتفاق می‌افتد و حرف زدن فرد را بریده بریده می‌کند تحت عنوان سکسکه شناخته می‌شود.

چه زمانی سکسکه کردن خطرناک می‌شود ؟

سکسکه علت و زمینه‌ی ایجاد یک بیماری نیست. به همین دلیل خطرناک نیست و جای نگرانی ندارد. اما به طور طبیعی سکسکه بعد از چند دقیقه از بین می‌رود. اگر در صورتی‌که بعد از گذشت ۲۴ ساعت همچنان ادامه داشته باشد و به انجام اقدامات رفع کننده واکنشی نشان ندهد به آن سکسکه مقاوم گفته می‌شود.

در مواردی هم ممکن است سکسکه بیشتر از یک ماه طول بکشد و با اقدامات خانگی ایمن قابل برطرف شدن نباشد. این شیوه‌ی بروز سکسکه خطرناک است و از احتمال وجود یک مشکل در بدن فرد خبر می‌دهد که فورا باید نسبت به درمان دارویی و تشخیص دقیق مشکل اقدام نمود.

بندرت امکان مداوم شدن سکسکه برای چند ماه یا چند سال وجود دارد اما اگر این حالت پیش بیاید و بیماری زمینه ساز مشخص نشود، علاوه بر ایجاد خستگی و آزار فرد کاهش وزن هم اتفاق می‌افتد.

علت سکسکه چیست ؟

در بعضی مواقع پرخوری و پر شدن بیش از حد معده علت بروز سکسکه است و بعد از چند ثانیه یا چند دقیقه با خوردن یک لیوان آب خود به‌خود از بین می‌رود. همچنین نوشیدنی‌های الکلی، نوشیدنی‌های قندی و قرار گرفتن فرد در موقعیت پر هیجان هم می‌تواند سبب بروز سکسکه شود. بلعیدن هوا هنگام مکیدن آب نبات یا هنگام آدامس جویدن، همچنین قرار گرفتن فرد در معرض تغییر ناگهانی هوا علت‌های دیگری از بروز سکسکه است.

ممکن است جزو افرادی باشید که سکسکه‌های طولانی را تجربه کرده‌اید. در این صورت حتما می‌پرسید: طولانی شدن سکسکه نشانه‌ی چیست ؟  یا سکسکه‌ی زیاد نشانه‌ی چیست ؟ واقعیت این است عوامل زیادی سبب طولانی شدن سکسکه می‌شود که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

سکسکه فشردگی ناگهانی و غیر ارادی ماهیچه دیافراگم هستند. هنگامی که ماهیچه به طور مرتب منقبض می شود، باز شدن میان تارهای صوتی به منظور کنترل جریان هوا و ایجاد صدای سکسکه، انقباض اعصاب که از گردن تا سینه کشیده می شود می تواند موجب سکسکه شود.

اگر چه سکسکه می تواند با علل و عوامل مختلفی بروز کند، اما  مهم ترین علل سکسکه شامل موارد زیر می شود:

• تند غذا خوردن
• نوشیدن مایعات خیلی سرد و یا داغ
• وجود یک‌ بیماری‌ که‌ سطح‌ سلامت‌ فرد را پایین‌ آورده‌ باشد
• استرس
• سابقه‌ عمل‌ جراحی‌ اخیر (خصوصاً جراحی روی شکم)
• مصرف‌ داروها، خصوصا آنهایی‌ که‌ معده‌ را آزرده‌ می ‌سازند
• پر بودن‌ معده
• خوردن بیش از خوردن بیش از حد غذاهای چرب
• یا نوشیدن بیش از حد نوشابه های کربناته
• خنده‌ شدید یا احساسات‌ قوی‌
• تغییر در دمای‌ محیط‌
• مصرف‌ الکل‌
• ذات الریه
• نارسایی کلیه
• تغییرات گفتاری
• قورت دادن هوا هنگام خوردن غذا
• تداخل در خوردن و خوابیدن
• بیماری پرده جنب (پرده‌ای که روی ریه را می‌پوشاند)
• مصرف برخی از دارو‌ها
• اختلالات معده، مری، روده یا لوزالمعده
• حاملگی
• تحریک مثانه
• هپاتیت

تحریک عصب واگ علت سکسه

در ۲۴ ساعت اولیه بروز سکسکه جای ناراحتی وجود ندارد، اما طولانی شدن بیش از آن از وجود یک بیماری یا عارضه‌ی جدی خبر می‌دهد. آسیب یا تحریک عصب واگ یکی از علت‌های سکسکه‌ی طولانی مدت است. درصورتی‌که جسمی خارجی وارد گوش شود و با پرده در تماس باشد، تومور یا کیست در گردن فرد وجود داشته باشد یا حتی فرد دچار رفلاکس‌های شدید معده به مری باشد، سکسکه به مدت طولانی باقی می‌ماند و باید علت اصلی آن برطرف شود.

آسیب به سیستم عصبی مرکزی علت سکسه

با توجه به این‌که سیستم عصبی مرکزی مسئول رفع کردن سکسکه است، آسیب به سیستم عصبی در اثر سانحه یا ضربه‌ی فیزیکی یا عفونت‌هایی مانند آنسفالیت، بیماری خود ایمن MS، مننژیت هم می‌تواند سبب اختلال شود.

مصرف برخی داروها علت سکسه

داروهای باربیتورانت و استروئیدها

بیماری‌های علت سکسکه

دیابت، بیماری‌های کلیوی، سوءمصرف مواد مخدر و الکل از بیماری‌هایی است که سبب بروز سکسکه‌ی طولانی مدت می‌شود.

علت سکسکه در نوزادان چیست ؟

سکسکه کردن در بزرگسالان هیچ مزیتی ندارد و در مواردی که طولانی می‌شود یک مشکل تلقی می‌شود. اما سکسکه در نوزادان نه تنها یک عامل منفی و مضر نیست بلکه عاملی در رشد بهتر کودک و تنظیم تنفس است. بالا رفتن حجم ناگهانی هوا در ریه‌ی نوزاد موجب هماهنگی عملکرد مغز می‌شود. به بیان دیگر سکسکه موج بزرگی از سیگنال‌های مغزی را ایجاد می‌کند که به نوزاد در کنترل عضلات تنفسی  کمک می‌کند و موجب توانایی در تنظیم تنفس می‌شود.

در نوزادان هم مانند بزرگسالان طولانی شدن سکسکه یک عارضه‌ی ناراحت کننده است که موجب کاهش خواب و اختلال در تغذیه‌ی کودک می‌شود. در مواردی که کودک به مدت چند روز یا یک ماه سکسکه می‌کند، حتما باید از پزشک اطفال کمک خواست زیرا ممکن است کودک دچار رفلاکس معده مری شده باشد.

رفلاکس معده مری در نوزادان با درمان‌های خانگی مانند ترساندن کودک یا فشار دادن چشم و فشار دادن پیشانی مداوا نمی‌شود و حتما باید مطابق دستور پزشک وعده‌های شیردهی تنظیم شود یا از دارو برای درمان استفاده شود.

راه های درمان فوری سکسکه نوزاد

علت سکسکه زدن در نوزادان پرخوری کردن یا نوشیدن الکل و نوشیدنی قندی نیست و علت‌های ایجاد کننده کاملا با بزرگسالان متفاوت است. نوزادان فقط شیر می‌خورند یا پستانک و شیشه می‌مکند، بنابراین ورود هوا به معده هنگام شیر خوردن یا مکیدن پستانک علت بروز سکسکه است. رعایت دستورالعمل‌های ساده حین و بعد از شیر خوردن کودک می‌تواند میزان سکسکه در نوزادان را کاهش دهد.

• بعد از شیر خوردن کودک را در وضعیتی قرار دهید که آروغ بزند.
• درصورت طولانی شدن سکسکه و بی تابی نوزاد می‌توان کمی آب گرم به او داد.
• هنگامی که نوزاد سکسکه می‌کند نباید به او شیر داد زیرا موجب افزایش سکسکه و نفخ می‌شود.
• تعداد دفعات شیر خوردن را افزایش دهید و حجم آن را کاهش دهید.
• از شیشه با سایز مناسب دهان کودک استفاده کنید تا هوای اضافی وارد دهان نشود.
• نوزاد را روی سطح صاف بخوابانید و دست‌هایش را بالا ببرید و پشت او را آرام آرام بمالید تا هوایی که وارد معده شده خارج شود.
• ممکن است کودک به دلیل سرمای هوا دچار سکسکه شده باشد به همین دلیل بهتر است او را با لباس گرم بپوشانید.
• اگر در محیط پر سر و صدا هستید برای کاهش سکسکه کودک را به محیط آرام منتقل کنید تا در معرض اضطراب و استرس نباشد.

عوامل خطر سکسکه چیست ؟

عوامل خطر شامل مجموعه‌ای از عوامل است که ریسک و احتمال بروز سکسکه را بیشتر می‌کند. موارد زیر شامل عوامل خطر سکسکه است.

جنسیت

در مردان سکسکه بیشتر از زنان رخ می‌دهد.

مشکلات روحی و روانی

افرادی با شرایط کاری و زندگی پر تنش و پر اضطراب با احتمال بیشتری دچار سکسکه می‌شوند.

همچنین در اسمارتک نیوز بخوانید : راهکار های مهم و خانگی درمان اضطراب

جراحی

یکی از عوارض عمل جراحی به‌خصوص جراحی شکمی در برخی افراد سکسکه است.

عوارض سکسکه کردن چیست ؟

طولانی شدن سکسکه در هر فردی یک عارضه‌ی آزاردهنده و ناراحت کننده است که زندگی فرد درگیر را مختل می‌کند. تبعات سکسکه‌ی مداوم فقط شامل بعد روانی نیست و غذاخوردن و خوابیدن فرد را هم دربرمی‌گیرد. عوارض سکسکه شامل موارد زیر است.

• سکسکه موجب اختلال در صحبت کردن می‌شود.
• موجب اختلال در غذا خوردن می‌شود.
• سکسکه سبب کاهش سوءتغذیه می‌شود.
• فردی که سکسکه مداوم دارد دچار کاهش وزن می‌شود.
• یکی دیگر از عوارض سکسکه کم آبی بدن است.
• موجب آزار روانی فرد درگیر می‌شود.
• سبب ایجاد بی‌خوابی و خستگی می‌شود.

آیا سکسکه نشانه‌ی کروناست ؟

کرونا یک بیماری عفونی نوظهور است که در هر فردی با علائم متفاوتی بروز می‌کند. متداول‌ترین علامت کرونا تب بالای ۳۷ درجه، لرز و بدن درد، سرگیجه و سردرد است. به تازگی مواردی از کرونا تشخیص داده شده که فرد علاوه بر علائم فوق دچار سکسکه‌ی مداوم نیز هست. اگر چه فراوانی این علامت بالینی کم است اما به عنوان تظاهرات کرونا ثبت شده است.

راه‌های تشخیص سکسکه چگونه است ؟

پزشک برای تشخیص علت اصلی سکسکه‌های مداوم ابتدا معاینه‌ی فیزیکی انجام می‌دهد و وضعیت رفلکس‌ و توان عضلات را بررسی می‌کند و در ادامه می‌تواند آزمایشات زیر را درخواست کند.

• آزمایش خون برای تشخیص دیابت، مشکل کلیه، عفونت
• آزمایش‌های تصویربرداری مانند تصویربرداری قفسه‌ی سینه (CXR)، توموگرافی کامپیوتری(CT)، آم آر آی (MRI) برای تشخیص مشکلات عصب واگ، دیافراگم و اعصاب فرنیک
• آندوسکوپی برای بررسی وضعیت معده

روش های ساده برای درمان فوری سکسکه

سکسکه معمولا بعد از چند دقیقه به خودی خود رفع می شود اما اگر می خواهید خیلی سریع از دست آن خلاص شوید می توانید به روش های ساده ای متوسل شوید.

برای برطرف کردن سکسکه باید سطح دی اکسید کربن خون را برای چند دقیقه بالا برد، این عمل سبب می شود که تنفس به حالت طبیعی بازگردد.

• نفس خود را نگه دارید و به آرامی از ۱ تا ۱۰بشمرید.
• برای مدتی کوتاه داخل یک کیسه کاغذی نفس بکشید.
• مانند تصویر با انگشت شست دست، کف دست دیگر را فشار دهید.
• ۲۰ تا ۳۰ ثانیه با انگشت سوراخ گوش هایتان را بگیرید و قسمت نرم پشت لاله گوش درست نقطه شروع جمجمه را فشار دهید.
• با نی آب سرد بنوشید و همزمان گوش های خود را با انگشت بگیرید.
• یک قاشق شکر یا عسل را در انتهای زبان قرار دهید و بخورید.
• یک لیوان آب سرد را سریع بنوشید.
• انگشتتان را در دهان قرار دهید.
• آب بخورید.
• تکه ای نان خشک را بجوید و ببلعید.
• زبان را تند و شدید تکان دهید.
• آب یخ قرقره کنید.
• یک قاشق کره بادام زمینی بخورید.
• کمی سس تند یا سس فلفل بخورید.
• تکه ای لیمو ترش گاز بزنید.
• زانو‌ها را به درون سینه بالا بکشید و فشار دهید
• زبان را ناگهانی و با شدت بیرون بیاورید.
• یک قاشق پر کره بادام زمینی بخورید.
• یک قاشق سرکه بخورید.
• یک قاشق پودر کاکائو بخورید.
• انتهای گلو را ماساژ دهید.
• ماساژ انگشتی مقعد
• گردن را ماساژ دهید
• دمنوش بابونه بنوشید
• چشمان خود را ببندید و فشار ملایمی را به کره های چشم وارد کنید.
• به کمک یک قاشق زبان کوچک را بلند کنید.
• انگشت شست خود را بین دندان ها و لب بالا قرار دهید. سپس لب بالا را با انگشت سبابه خود، درست در زیر سوراخ بینی سمت راست، فشار دهید.
• یک عدد مداد را به شکل افقی روی دهان قرار داده و چند جرعه آب از لیوان بنوشید. این یکی از بهترین روش ها برای درمان سکسکه است.
• خم شوید و از طرف دیگر لیوان، آب بنوشید.

راه حل های طب سنتی برای درمان فوری سکسکه

• بذر گیاه شوید را به آرامی بجوید.
• دارچین را دم کرده و با سرکه و مصطکی بنوشید.
• ۵ گرم کندر را با یک مثقال زیره مخلوط کرده، بکوبید و بخورید.
• دمنوش پونه بنوشید.
• دم کرده سوسنبر(آویشن وحشی) بنوشید.
• یک قاشق چایخوری تخم رازیانه بجوید.
• خرمالو بخورید.
• شیردان گوسفند پخته را روزی ۳ بار صبح و ظهر و عصر میل کنید.
• ساعتی یکبار مخلوط آب سیرابی و گلاب بنوشید.

اگر سکسکه ادامه پیدا کرد برای درمان فوری سکسکه چه کنیم ؟

معمولا پزشکان «کلرپرومازین» که یک داروی ضد جنون و ضد استفراغ است یا  «هالوپوریدول» یا «متوکلوپرامید» را برای درمان فوری سکسکه بیمار تجویز می‌شوند.

داروهای شل‌کننده عضلات یا ضد دردها نیز گاهی برای درمان سکسکه به کار می‌روند.

یکی دیگر از روش‌های درمان فوری سکسکه ، جراحی عصب فرنیک است. این درمان معمولا به عنوان آخرین راه‌حل در درمان سکسکه‌های مزمن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در بعضی گزارش‌ها از هیپنوتیزم و طب سوزنی نیز به عنوان راه‌حل‌های پیشنهادی طب جایگزین برای درمان فوری سکسکه های مقاوم نام برده شده است که البته شواهد معتبری برای تایید این روش‌ها وجود ندارد.

آخرین راه حل مداخله جراحی است که شامل قطع عصب فرنیک ( یک طرفه یا دو طرفه ) و رفع فشار از روی مویرگ های عصب واگ می باشد.

اگر سکسکه بیش از ۳ ساعت طول بکشد، باید برای رفع و درمان فوری سکسکه به پزشک مراجعه کرد. سکسکه طولانی باعث پریشانی و پریشانی اجتماعی می شود و خوردن و اختلالات خواب می تواند منجر به اختلال در کلام، خوردن و اختلالات خواب شود .

عوارض و دردسرهای سکسکه طولانی

سکسکه کوتاه مدت و موقت عارضه‌ای بی خطر اما کلافه کننده است و از آنجایی که در عرض چند دقیقه قطع می‌شود، عوارض خاصی ندارد. اما سکسکه طولانی مدت دردسرهای زیادی با خود دارد و در ابعاد مختلف روحی و جسمی می‌تواند مشکل ساز باشد. مواردی که در ادامه امده، مهمترین عوارض سکسکه طولانی هستند.

• کاهش وزن و کم آبی: اگر سکسکه طولانی مدت باشد و در فواصل کوتاه اتفاق بیفتد، خوردن درست غذا دشوار می‌شود.
• بی خوابی: سکسکه مزمن خوابیدن را دشوار می کند.
• خستگی: سکسکه مزمن می‌تواند طاقت فرسا باشد، به خصوص اگر روی خوابیدن یا غذا خوردن نیز تاثیر بگذارد.
• مشکلات ارتباطی: صحبت کردن برای شخص ممکن است دشوار باشد.
• افسردگی: سکسکه مزمن می تواند خطر ابتلا به افسردگی بالینی را افزایش دهد. این از تاثیرات روحی سکسکه است‌.
• تأخیر در ترمیم زخم: سکسکه مداوم می‌تواند بهبود زخم‌های پس از جراحی را دشوارتر کند و خطر عفونت یا خونریزی پس از جراحی را افزایش دهد.

عوارض دیگر شامل ضربان قلب نامنظم و ریفلاکس معده و مری است که سیستم گردش خون و گوارش را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

تشخیص سکسکه طبیعی و درمان فوری سکسکه

همانطور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، اگر سکسکه کمتر از 48 ساعت طول بکشد، معمولاً نیازی به هیچگونه مراقبت پزشکی ندارد. زیرا در عرض چند دقیقه خودی خود برطرف می‌شود. در صورت ماندگاری بیشتر سکسکه و ریتم منظم آن، باید با پزشک مشورت شود.

ممکن است پزشک از زمان شروع سکسکه، تعداد دفعات بروز آن، اینکه مدام اتفاق می‌افتد یا فاصله دار و شخص قبل از شروع چه کاری انجام داده است سوالاتی بپرسد. پزشک احتمالاً یک معاینه عمومی و یک آزمایش عصبی نیز برای بررسی موارد زیر انجام می‌دهد:

• رفلکس
• تعادل
• هماهنگی
• بینایی
• حس لامسه
• قدرت عضلانی
• تون عضلانی

اگر بیماری زمینه‌ای دلیل آن باشد ممکن است آزمایشات زیر انجام شود:

• آزمایش خون؛ برای بررسی عفونت، بیماری کلیوی یا دیابت
• آزمایشات تصویربرداری مانند عکسبرداری با اشعه ایکس، برای ارزیابی هر گونه مشکل آناتومیکی که ممکن است بر روی اعصاب فرنیک یا واگ یا دیافراگم تأثیر بگذارد.
• آزمایش آندوسکوپی، که در آن یک آندوسکوپ، یک لوله انعطاف پذیر با یک دوربین کوچک در انتها، از گلو بیمار عبور داده می شود تا مری را بررسی کند.

برای بررسی شرایط مربوط به قلب از الکتروکاردیوگرام استفاده می‌شود.

پیشگیری بهتر از درمان

با از بین بردن دلایل سکسکه Hiccup می‌توان از بروز آن پیشگیری کرد. راه‌های کاهش خطر عبارتند از:

• جلوگیری از تغییرات ناگهانی دما
• عدم نوشیدن الکل یا سودا
• آهسته غذا خوردن

راه‌های دارویی درمان فوری سکسکه

داروهای مورد استفاده برای قطع کردن سکسکه سبب درمان قطعی عامل ایجاد کننده می‌شود. دارو‌های زیر برای قطع کردن سکسکه استفاده می‌شود.

• کلرپرومازین که داروی ضد روانپریشی است.
• متوکلوپرامید که داروی ضد حالت تهوع است.
• گاباپنتین که داروی ضد تشنج است.
• بنزودیازپین که داروی آرامبخش و مسکن است.
• بنادریل که داروی ضد حساسیت است.
• نیفدیپین که داروی ضد فشارخون است.

جراحی برای درمان فوری سکسکه

موثر نشدن درمان‌های غیر تهاجمی پزشک را ناگزیر به استفاده از روش جراحی به عنوان یک روش تهاجمی می‌کند. این روش قطعا آخرین مرحله از درمان است و برای تمام موارد توصیه نمی‌شود. جراحی به شیوه‌های متفاوتی انجام می‌شود. تزریق ماده‌ی بی‌حسی به اعصاب فرنیک یکی از روش‌های جراحی است. در روش بعدی یک ابزار الکتریکی برای تحریک عصب واگ جایگذاری می‌شود. این روش که در درمان صرع هم کاربرد دارد یکی از موثرترین شیوه‌ها به ویژه در سکسکه‌های طولانی مدت است.

یکی دیگر از روش‌های تهاجمی  برای قطع کردن سکسکه  لوله گذاری داخل بینی است. در این روش پزشکان یک لوله‌ی پلاستیکی را از راه بینی وارد معده می‌کنند.

حقایقی درباره سکسکه و درمان فوری سکسکه

علت دقیق سک سکه هنوز نامشخص است ، اما سکسکه مزمن با طیف گسترده ای از شرایط پزشکی از جمله سکته و مشکلات دستگاه گوارش مرتبط است. بیشتر موارد بدون درمان برطرف می شوند ، اما سکسه طولانی مدت می تواند منجر به عوارضی مانند بی خوابی و افسردگی شود.

اگر سکسکه بیش از 48 ساعت طول بکشد ، فرد باید به پزشک مراجعه کند ، ممکن است برای درمان از داروهای شل کننده عضلات استفاده شود. پرهیز از الکل و آهسته غذا خوردن  می تواند به کاهش احتمال سکسکه کمک کند.

چگونه از بروز سکسکه پیشگیری کنیم ؟

 هیچ راه قطعی برای پیشگیری از سکسکه وجود ندارد. با این‌حال تغییر در سبک زندگی عاملی است که می‌تواند تا حدودی سکسکه را قطع کند یا از بروز آن پیشگیری کند. اگر جزو کسانی هستید که به طور مکرر به سکسکه مبتلا می‌شوید توصیه می‌کنیم موارد زیر را رعایت کنید.

• حجم وعده‌های غذایی را کم کنید و دفعات آن را بیشتر کنید.
• با آرامش غذا بخورید و بدون عجله لقمه‌ها را خوب بجوید.
• در موقعیت‌های استرس‌زا قرار نگیرید یا شیوه‌های مقابله با استرس را یاد بگیرید.
• از مصرف نوشیدنی‌های گازدار بپرهیزید.
• استفاده از مشروبات الکلی را ترک کنید.
• مصرف نوشیدنی‌های قندی را تا حد امکان کم کنید.
• بدن را در معرض اختلاف دمای ناگهانی قرار ندهید.