«دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» در سال 2013 در فهرست «میراث در معرض خطر یونسکو» به ثبت رسید و در سال 2019 پایگاه میراث دریایی ایران در گزارشی به سازمان جهانی یونسکو تلاش کرد اقداماتی را ارائه کند. حفظ و احیای این دانش و نشان دادن اینکه دانش لنج سازی و ناوبری در خطر نیست. هر چند گفته می شود همه این اقدامات در حد انتشار یک کتاب و ساخت دو مستند بر اساس این دانش است.
طی 12 سالی که «مهارت های سنتی لنج سازی ایرانی و دریانوردی خلیج فارس» در یونسکو به ثبت رسیده است، روند انقراض این میراث ناملموس ایرانی نه تنها متوقف و حتی کند شده، بلکه جایگزین لنج های فایبرگلاس شده است. انقراض نسل صنعتگران ایرانی و کاهش کارگاه‌های لنج‌سازی، استفاده از نیروی کار ارزان پاکستانی و به‌دلیل آن انتشار و جایگزینی دانش پاکستانی‌ها در نیزه‌سازی، مهارت‌های نیزه‌سازی ایران را به چالش کشیده است. یک تهدید بزرگتر در برخی موارد حتی وجود احکامی مانند محدودیت تردد و سوخت لنج های سنتی و چوبی در دریا، حیات این میراث کهن ایران را با چالش مواجه کرده است.
ایسنا به بررسی وضعیت و جایگاه میراث جهانی ناملموس ایران که تاکنون در یونسکو به ثبت رسیده است، ادامه می دهد تا از شرایط این پرونده و اقداماتی که تاکنون برای حفاظت از آن و حذف آن از میراث در خطر انقراض انجام شده است، مطلع شود. انقراض، با رضا مختاری – محقق و مسئول تشکیل پرونده “دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس” به گفت و گو پرداخته اند که در ادامه می خوانید:
چرا دانش ساخت بارج برای ثبت یونسکو انتخاب شد؟
اعضای کنوانسیون میراث ناملموس یونسکو دولت ها هستند، بنابراین دولت هر کشور تصمیم می گیرد که کدام اثر یا اثر را برای ثبت در فهرست میراث جهانی نامزد کند. در ایران در گذشته این سازمان میراث فرهنگی و در حال حاضر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که تصمیم می گیرد در هر دوره کدام اثر را معرفی کند. تا آنجا که من اطلاع دارم، هیچ قانون مکتوب منتشر شده ای وجود ندارد که این میراث ها بر چه اساس یا تعریف و اولویتی انتخاب شده اند.
قوانین ارسال آثار به یونسکو چگونه باید باشد؟
گاهی آثاری که ارائه می شود چند وجهی نیستند. به هر حال این معضل هم جنبه تعامل بین کشورها و فرهنگ های مختلف در آن سوی مرزهای سیاسی دارد و هم از نظر کاربرد داخلی باعث حفاظت از فرهنگ بومی می شود. هر چه این انتخابات پتانسیل بیشتری برای احیا و زنده بودن و مرتبط بودن با زندگی مردم داشته باشد (به نظر من)، اهمیت آن بیشتر است. موارد مربوط به لباس، غذا و سبک زندگی بسیار مهم است. یا اینکه جنبه خودآگاهی فرهنگی شما بالاست.
در این صورت می توان یک سری شاخص ها را تعریف کرد و آثار را بر این اساس واجد شرایط کرد. گاهی آثاری را می بینم که ثبت شده اند، اما به نظر من در اولویت نیستند و گاهی آنقدر تهدید نمی شوند که برای حفاظت از آنها در اولویت قرار بگیرند. به نظر من این باید مطالبه رسانه ای از مدیران باشد که یک چارچوب ارائه اولیه را معرفی کنند و البته همه موضوعات کارشناسی را در نظر بگیرند و به تدریج آن را به روز کنند.
چرا مورد دانش بارج در فهرست میراث یونسکو در خطر یا حفاظت فوری ثبت شد؟
این مشکل دو جنبه دارد؛ در وهله اول این خود دولت ها هستند که تصمیم می گیرند در کدام فهرست آثار خود را نامزد کنند و ثانیاً این اثر ذاتاً در خطر بوده و هست.
زمانی که شما مسئولیت تشکیل پرونده «دانش ساخت لنج و بادبانی با لنج در خلیج فارس» را بر عهده داشتید، وضعیت این اثر در ایران چگونه بود؟ آیا پس از ثبت در یونسکو تغییری در وضعیت شما ایجاد شده است؟
پاسخ دقیق به این سوال به دلیل گستردگی و گستردگی این پرونده دشوار است و به سختی قابل مقایسه با آثار جهانی ایران در حوزه میراث فرهنگی ناملموس است. در این مقاله نه تنها به مهارت ساخت لنج، بلکه دریانوردی بارج در خلیج فارس نیز پرداخته شد. در نام نمایشنامه (خلیح فارس) نیز آمده است. در پرونده به آداب و رسوم مربوط به این دو منطقه اشاره شده است، از مراسم دریانوردی گرفته تا جشن های همگانی روزهایی مانند «صیاد نوروز».
در حالی که «نوروز صیاد» نیز جشن و مراسمی است که به تنهایی می تواند اثری مستقل باشد; زیرا از یک سو این جشن در چارچوب یک تقویم دریایی که دانش سنتی است صورت می گیرد و از سوی دیگر مضمون پیوند انسان با دین در آن حائز اهمیت است.
سرزمین های میراث فرهنگی ناملموسی که در متن معاهده یونسکو به آنها اشاره شده است را می توانید در این مورد به شدت مشاهده کنید. به عنوان مثال گنجینه زنده بشریت که توسط یونسکو به شدت برجسته شده است و همچنین موضوع قلمرو جغرافیایی اثر که شامل سه استان هرمزگان، بوشهر و خوزستان است.
حالا برگردم به سوال شما که چه کار خاصی (بعد از ثبت یونسکو) برای پرونده ای به این اندازه انجام شد؟ من شک دارم. اما آیا آنها می توانستند کاری انجام دهند؟ بله، به نظر من حداقل در زمینه تسهیل گری و استفاده از مشارکت مردم برای ایجاد اعتماد به نفس منطقه ای باید کار زیادی می شد که انجام نشده است.
* تعهدات میراث فرهنگی به عنوان متولی پرونده ثبتی چیست؟ آیا این تعهدات عملی شده است؟
بعید می دانم خود میراث فرهنگی برای این تاریخ تلاش ویژه ای کرده باشد. موتور و رکن اصلی پاسداری از میراث ناملموس انسان هستند، یعنی حاملان این میراث. تا جایی که من می دانم کار خاصی برای این کار نامحسوس انجام نشده است.
فرصت های زیادی وجود دارد که نادیده گرفته می شود و از دست می رود. از سوی دیگر، به عنوان مثال، در زمینه ای مانند بارج سازی، با یک تهدید بزرگ اقتصادی مواجه هستیم. ساخت لنگه مانند قالی بافی نیست که در آن محصول نهایی برای مصرف کننده تولید شود که بتوان آن را در بازار جهانی عرضه کرد. مشتریان قایق ساخته شده ناخداانی هستند که وقت خود را به آن اختصاص می دهند و وسیله اصلی امرار معاش آنهاست. طبیعتاً این موضوع رقابت اقتصادی است و محصول باید از همه لحاظ دارای مزیت نسبی بیشتری باشد تا چرخه اقتصادی تولید سنتی در بلندمدت شکل بگیرد. یا مثلاً با وجود فناوری دیجیتال ناوبری دریایی، دیگر دانش سنتی اعراب را ندارید و به تعبیری فناوری مدرن این دانش را می بلعد.
شاید دلیل این مشکل عدم استفاده از دانش اساتید ایرانی باشد. نیروهای غیر ایرانی (پاکستانی) در کارگاه های لنج سازی مشغول به کار هستند. در واقع، دانش ما از تولید بارج بر اساس مهارت های این نیروهای پاکستانی است. با توجه به این موارد به نظر شما جایگاه این میراث در یونسکو چقدر در خطر نابودی است؟
در هر صورت رقابت اقتصادی رقابتی چند جانبه است. دولت ها می توانند و باید معادله را تا حد امکان به نفع اربابان محلی تغییر دهند. البته یونسکو مرزبندی سیاسی میراث ناملموس را در نظر نمی‌گیرد و آن را تهدیدی در سایر مکان‌هایی که سنت بارج‌سازی ادامه دارد، نمی‌داند. در واقع ما به نوعی با یک گستره فرهنگی یا سنتی سر و کار داریم، اما در محدوده جغرافیای سیاسی خودمان وظیفه داریم حمایت کنیم تا این مهارت سنتی بتواند در محدوده جغرافیایی ما در رقابت های اقتصادی سخت به حیات خود ادامه دهد. .
پس به نظر شما میراث فرهنگی بعد از گذشت 12 سال از ثبت جهانی این پرونده کاری نکرده است؟
ما در حال بررسی تعدادی گزارش از فعالیت میراث فرهنگی هستیم که به یونسکو ارائه شده است، به عنوان مثال، میراث گفته است که تعداد کارگاه ها و لنج ها در سه ماهه دوم پس از ثبت اثر نسبت به اول افزایش یافته است. چهار سال. شاید شناخت کافی نداشته باشم، اما فکر نمی کنم شاهد رشد مغازه های بارج باشیم. یا مثلاً صحبت از گسترش فعالیت های پژوهشی و انتشاراتی و انجام برنامه های رادیویی و تلویزیونی شده است، اگر کارهای مهم و تاثیرگذاری در این زمینه دیده یا شنیده اید، از میراث متولی خود بگویید. آیا مدارس، دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی نیز مواد آموزشی مرتبط با کار را در برنامه های درسی خود گنجانده اند؟ همه این کارها اگر به طور موثر انجام شوند خوب هستند. چرا می گویم موثر، چون اتفاق افتاده که برخی از فعالیت ها فقط عنوان بلعیدن را دارند و در واقع فرقی نمی کند که بوده یا نباشد.
به نمایشگاه عکاسی میراث ناملموس در یکی از استان ها رفتم. ابتدا قاب عکس ها از دیوار دفتر گرفته شد و بدون هیچ توضیحی به صورت تصادفی روی دیوار قرار گرفت. از طرفی فقط خود کارمندان از بازدیدکنندگان نمایشگاه بودند. این اکشن ها روی کاغذ زیبا هستند، اما کیفیت یا ضریب تاثیر مخاطب با تیراژ بالا ندارند.
نمونه هایی از این فعالیت های حفاظتی را که باید انجام شود را شرح دهید.
ایجاد موزه، نوشتن مقاله و کتاب، ترویج گردشگری، تبلیغات و محصولات فرهنگی و حتی ثبت عکس هایی که مردم می گیرند از جمله اقداماتی است که می تواند در حفاظت از این میراث موثر باشد. حفظ گنجینه های زنده انسانی و معلمان این رشته نیز حائز اهمیت است. در آن زمان اسامی برخی از کاپیتان های موجود در پرونده را مطرح کردیم که بسیاری از آنها امروز در قید حیات نیستند. این افراد اطلاعاتی در مورد این داستان داشتند که همه ندارند. فهرستی از این افراد باید بر اساس چارچوب علمی تهیه و اطلاعات و دانش آنها ثبت و مستند شود. ما هنوز در منابع کم داریم و تنها منابع ما در دهه 40 و 50 نوشته شده است.
درست است که مردم حاملان میراث ناملموس هستند، اما باید تاکید کرد که این میراث آنهاست، اما هیچ یک از این موارد در این مورد به درستی انجام نشده است. پرونده ای که نام خلیج فارس را یدک می کشد بی نظیر است و می تواند نقش ملی بسیار مهمی در عرصه بین المللی داشته باشد که همتایی ندارد. و وقتی در مورد فعالیت مناسب صحبت می‌کنم، منظورم ساخت چند مستند یا کتاب محدود در این زمینه نیست، یا تلاش برای در نظر گرفتن چیزهایی که از قبل وجود داشته است به عنوان یک اقدام حفاظتی. خیر؛ اقدامات باید توسعه یابد.
بنیاد میراث جهانی دریانوردی 2019 اعلام کرده است که دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس از «فهرست میراث در معرض خطر یونسکو» حذف شده است، آیا شما با این موضوع موافقید؟
از این پایگاه خبری اطلاعی ندارم. سایت یونسکو تنها مرجع چنین اخباری است و در این سایت این اثر همچنان در فهرست آثار نیازمند حفاظت فوری قرار دارد. وقتی اثری در این فهرست قرار می‌گیرد، پس از گذشت چهار سال از زمان ثبت، کشورها باید گزارشی از اقدام انجام دهند و این گزارش در فواصل زمانی چهار ساله تکرار می‌شود. میراث فرهنگی تاکنون دو گزارش از فعالیت‌ها و وضعیت اثر در سال‌های 2015 و 2019 به یونسکو ارائه کرده است و «دانستن لنج‌سازی و کشتی‌رانی با لنج در خلیج‌فارس» همچنان در همین فهرست قرار دارد. به عنوان “نیاز به حفاظت فوری”.
