به گفته بازار، اقتصاد ایران ابزار زیادی برای تعدیل اثرات تحریم ها ندارد. یکی از این ابزارها استفاده از مزیت های همسایه ها برای تجارت است. عراق، این همسایه آشنا که پس از سال 2003 و به ویژه از سال 2007 روابط خود را با ایران بهبود بخشید، دیگر عراق 20 سال پیش نیست. تحریم ها شکل روابط ایران و عراق را نیز تغییر داده است.
عراق همسایه ای است که ایران در دوران تحریم به آن لطف نشان داده است. علاوه بر این، ایران به صورت فصلی بین 2 تا 3 میلیارد دلار به عراق صادرات دارد. در مجموع حجم تجارت ایران با عراق به حدود 10 میلیارد دلار در سال می رسد که رقم زیادی نیست. در حالی که ایران خواهان همکاری 20 میلیارد دلاری با عراق برای دو برابر شدن حجم تجارت خود با این کشور است.
با این حال، تجارت با این کشور آنقدر که به نظر می رسد آسان نیست. عراق ایران را به عنوان یکی از شرکای تجاری اصلی خود به رسمیت نمی شناسد. در شرایطی که ایران می خواهد از ظرفیت کشور همسایه عراق برای صادرات با هزینه کمتر و کاهش هزینه های نقل و انتقال ارز در دوران تحریم استفاده کند.
این رفتار را می توان در آمار تجارت ایران و عراق درک کرد. بر اساس این ارقام، طی شش ماهه اول سال 1402، صادرات ایران به عراق به 4.5 میلیارد دلار رسیده است. در حالی که صادرات عراق به ایران از 150 میلیون دلار فراتر نمی رود.
در سال 1401 عراق دومین مقصد صادرات ایران بود. یعنی پس از چین با سهم 27.43 درصد، عراق با 19.26 درصد در جایگاه دوم قرار گرفت. از سوی دیگر، عراق ایران را در زمره آخرین مقاصد صادراتی خود قرار داده است.
در نتیجه، عراق حدود 58 درصد به چین و هند صادرات دارد. حتی عراق تجارت اندکی با ایالات متحده را نسبت به همسایه خود ایران ترجیح می دهد. بنابراین بیش از 3 میلیارد دلار به این کشور صادرات دارد.
موانع زیادی بر سر راه رونق تجارت ایران با عراق وجود دارد. از جمله تعداد اندک مشاوران تجاری ایران در این کشور که به 1 یا 2 مشاور محدود می شود و نقشه پولی عراق که جایگاهی برای ریال ایران در روابط تجاری دو کشور قائل نیست.
در سال جاری 17 مشاور تجاری ایرانی در 16 کشور از جمله عراق و چین برای شناسایی و رفع چالش های تجارت خارجی دولت مستقر شده اند، اما به نظر می رسد ایران زمان زیادی را تلف کرده است.
با محدودیت هایی که آمریکا در دوران بایدن بر تجارت عراق با ایران اعمال کرده است، عراق تمایل بسیار کمی به استفاده از ظرفیت هایی که ایران در گذشته می توانست از جمله در زمینه واردات گاز ارائه دهد، ندارد.
ایران در حال حاضر قراردادی 20 میلیارد دلاری برای صادرات گاز به عراق دارد که در نیمه اول سال تنها با نیمی از ظرفیت اجرایی شد. به گفته ایران، دلیل عمل نکردن به تعهد خود برای تامین گاز به عراق روشن است: تهران می گوید بغداد در حال اشتباه محاسبه و سرمایه گذاری پول ایران در حساب بانک تجاری عراق یا TBI بر اساس دستور آمریکا است.
برداشت از حساب دولت ایران در این بانک کاملا تحت کنترل آمریکاست. در نتیجه، ایران از صادرات گاز با ظرفیت کامل به عراق معاف است. البته پرداخت اعتبارات ایران به این حساب بر اساس توافق قبلی ایران و عراق در دولت قبل انجام می شود، اما دولت سیزدهم قصد دارد این سازوکار را تغییر دهد.
در شرایطی که عراق به دنبال استقلال در زمینه انرژی است، مشخص نیست که دولت چگونه می تواند عراق را در زمان تحریم متقاعد به همکاری با خود کند. قرارداد 25 میلیارد دلاری عراق با توتال فرانسه برای سرمایه گذاری در زیرساخت های انرژی و ایجاد مراکز تامین انرژی های تجدیدپذیر یکی از این قراردادها است.
طی 25 سال آینده، این توافق به تدریج پایه و اساس استقلال عراق از بخش انرژی ایران را خواهد گذاشت.
ایران روی درآمد حاصل از صادرات سیمان به عراق حساب باز کرده است. این نکته نیز در آینده کور خواهد شد. زیرا شرکت سیمان شمال عربستان در نظر دارد 139 میلیون دلار در سرمایه گذاری مشترک با KHD آلمان برای تکمیل ظرفیت صادرات سیمان عراق سرمایه گذاری کند.
عراق امیدوار است با این قرارداد تا سال 2025 به صادرکننده سیمان تبدیل شود. در سال های اخیر سایر صنایع ساختمانی ایران نیز به دنبال تثبیت خود در عراق بودند و در نبود بازار مناسب در این کشور به نتایج خوبی دست یافتند.
دستیابی به ظرفیت صادرات 500 میلیون دلاری کاشی و سرامیک به عراق مهمترین دستاورد این بخش است. اما مشکلاتی که امروز در تجارت ایران با عراق به وجود آمده است، بسیاری از این قابلیت ها را در آینده از بین خواهد برد.
به عنوان مثال، ترکیه مشتاق است که سهم بیشتری از بازار کاشی و سرامیک ایران در عراق را به خود اختصاص دهد. ترکیه در سال 2022 حدود 47.5 میلیون دلار سرامیک به عراق صادر کرد که هنوز در مقایسه با ایران ظرفیت مصرفی محسوب نمی شود. اما می توان انتظار داشت که اگر مشکلات صادرات ایران به عراق حل نشود، سهم ترکیه در میان مدت افزایش یابد. چشم اندازی که چندان دور به نظر نمی رسد.
دلیل خاصی برای نگرانی در این مورد وجود دارد. ترکیه مزیت بزرگی در تجارت با عراق دارد. به گفته تجار ایرانی، تجار ترک و عراقی به راحتی می توانند برای همکاری با یکدیگر حواله بانکی انجام دهند و دولت عراق ارز مورد نیاز برای واردات از ترکیه را با قیمت های ترجیحی ۲۰ درصد کمتر از بازار تامین می کند. در همین حال، ریال از بازار ارز عراق خارج می شود.
تجار ایرانی می گویند که ریال ایران به جز ایام اربعین هیچ نقشی در تجارت ایران و عراق ندارد. در نتیجه امکان دسترسی کافی به ریال برای واردات کالا از ایران وجود ندارد.
به نظر می رسد افزایش تجارت ایران با عراق از طریق پروژه های مرزی ممکن است دست عراق را برای صادرات بیشتر به ایران باز کند. در حالی که بغداد استراتژی بلندمدتی در قبال ایران ندارد و تهران نیز درگیر موضوع تحریم است.
در چنین شرایطی عراق به دنبال کشورها و شرکت هایی است که ظرفیت بالایی برای اجرای پروژه های این کشور داشته باشند. از جمله می توان به پروژه توسعه راهبردی مگا بندر فاو اشاره کرد که با سرمایه گذاری 6 میلیارد دلاری کریدور شلمچه – بصره و ظرفیت های منطقه ای بنادر خوزستان را کور می کند. فاز اول این کلان پروژه که دست عراق را برای مذاکره در منطقه باز می کند، در سال 2025 تکمیل می شود.
در سراسر عراق، تا سال 2025، بیش از 150 میلیارد دلار در قالب مشارکت دولتی و خصوصی برای تکمیل 48 پروژه بزرگ کشاورزی و تولید مواد غذایی، ساخت 7 بندر در بصره، نجات بافت باستانی از نابودی، راه اندازی 12 پروژه برق و غیره آهسته. تدریجی
به عنوان یک قاعده کلی، تا سال 2025، بسیاری از پنجره‌هایی که از تهران به بغداد باز شده‌اند بسته می‌شوند و شرکت‌های ایرانی فرصت حضور در بازارهایی را که بخش‌های بزرگی از مهندسی فنی، سرمایه‌گذاری، ساخت و ساز و غیره حضور دارند، از دست خواهند داد. نسبت به گذشته
