ایران در معادله جدید منطقه ای

درست هفت ماه پیش ایران با کودتای چین مواجه شد. در پی سفر رئیس جمهور شی جین پینگ به عربستان سعودی و شرکت در اجلاس سران چین و عربستان سعودی و اجلاس سران شورای همکاری چین و خلیج فارس، دولت چین بیانیه مشترکی با کشورهای حوزه خلیج فارس صادر کرد که در آن به طور ضمنی نسبت به مالکیت این سه کشور توسط جمهوری اسلامی تردید داشت. جزایر، خواستار حل مسالمت آمیز این درگیری ساختگی توسط دولت های خلیج فارس هستند.

در آن زمان این موضع پکن با واکنش تند و آشکار تهران همراه شد، اما با انعقاد قرارداد مارس 1401 میان ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین، مقامات تهرانی این اقدام چین را فراموش کردند و بر مصالحه متمرکز شدند. با ریاض اما امروز خبری منتشر شد که نشان می دهد قدرت های شرقی از اقدام و حتی دخالت در امور منطقه ابایی ندارند. نشست دیگر شورای همکاری خلیج فارس این بار با حضور روسیه برگزار شد. محتوای بیانیه پایانی این نشست مشابه محتوای همان بیانیه ای بود که چین در دسامبر سال گذشته امضا کرد. ابتکار امارات متحده عربی و تلاش های آن برای دستیابی به یک راه حل مسالمت آمیز برای مشکل سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی در بیانیه شورای همکاری و روسیه مورد بحث قرار گرفته است.

در متن بیانیه پایانی ششمین نشست مشترک وزرای خارجه کشورهای عضو شورا (عربستان، امارات متحده عربی، قطر، عمان، کویت و بحرین) و روسیه برای گفتگوی راهبردی بین دو طرف آمده است. در شهر مسکو پایتخت این کشور برگزار شد، توافق عربستان و ایران با تلاش و میانجی گری عمان، عراق و چین مورد استقبال قرار گرفت که شامل ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین دو کشور است. طرفین همچنین ابراز امیدواری کردند که این توافق گامی مثبت در جهت حل مناقشات و پایان دادن به همه مناقشات منطقه ای از طریق گفتگو و ابزارهای دیپلماتیک باشد.

به گزارش شفقنا به نقل از پایگاه خبری «سعدی البلد» مصر، در بخشی از این بیانیه بر حمایت وزرای خارجه شورای همکاری خلیج فارس و روسیه از همه تلاش های صلح آمیز از جمله «ابتکار امارات متحده عربی و این کشور» تاکید شده است. تلاش برای دستیابی به یک راه حل مسالمت آمیز». برای موضوع جزایر سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین المللی دادگستری بر اساس مفاد حقوق بین الملل و منشور سازمان ملل متحد این موضوع را مطابق با مشروعیت بین المللی حل و فصل کند. . در همین رابطه ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به بیانیه اخیر شورای همکاری و روسیه و محتوای این بیانیه درباره جزایر سه گانه ایرانی گفت: این جزایر برای همیشه متعلق به ایران است. به گزارش ایسنا، سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر تداوم سیاست حسن همجواری و احترام متقابل، ارتباط دوستانه ایران و همسایگان را در پی دارد. بر این باور است که توسعه و ثبات منطقه مسئولیت جمعی کشورهای منطقه است.»

انحراف سفارش یکطرفه

نقش آفرینی و عملکرد چندگانه روسیه و چین در منطقه، حتی بدون اینکه ایالات متحده نارضایتی ملموسی از این تلاش ها نشان دهد، نشان می دهد که نظم جدیدی در منطقه در حال شکل گیری است. نظمی که در آن شاهد کاهش نقش ایالات متحده آمریکا هستیم، اما در عین حال کشورهایی مانند روسیه و چین نقش مهم تری نسبت به گذشته ایفا می کنند. بیانیه شورای همکاری با روسیه دومین بیانیه اعراب با یک قدرت شرقی است و در دسامبر سال گذشته در پی سفر رئیس جمهور چین به عربستان و شرکت در نشست شورای همکاری، بیانیه ای صادر شد. منتشر شد که بخش‌هایی از آن به انتقاد از تهران پرداخت. در اعلامیه آذر 1401 موضوع جزایر سه گانه مورد توجه اعراب خلیج فارس و پکن قرار گرفت. این در حالی است که انتشار چنین بیانیه های مشترکی بی سابقه است.

فضایی برای چندجانبه گرایی

برای تحلیل این فضا باید به بی میلی واشنگتن برای ایفای نقش قدیمی خود در منطقه اشاره کرد. از دوره دولت دوم باراک اوباما، یعنی از سال 2014، ایالات متحده با اولویت دادن به چین در سیاست خارجی خود، سعی کرد تا حدودی تمرکز خود را بر خاورمیانه و خلیج فارس کاهش دهد و کمتر تمایلی به پرداخت داشته باشد. هزینه های منطقه این فضایی که اکنون در منطقه شکل گرفته و روسیه و چین نیز آگاهانه یا ناآگاهانه آن را به درستی درک کرده اند، ناشی از تصمیم آمریکا برای تغییر اولویت های خود است. البته نیروهای آمریکایی همچنان در منطقه حضور دارند، اما واشنگتن نمی خواهد هزینه برقراری صلح و ثبات در منطقه را به تنهایی بپردازد. در واقع نزدیک به 10 سال است که واشنگتن متوجه شده است نظم آمریکا نمی تواند منافع این کشور را تامین کند و هزینه های زیادی نیز به همراه دارد، اما به نظر می رسد امروز با دادن فضا به کشورهای دیگر برای ایفای نقش در منطقه می خواهد. بیش از پیش بازیگرانی که در پرداخت هزینه های مدیریت سیاسی و امنیتی در منطقه سهیم هستند.

دستور آمریکا در ابتدا توسط جرج بوش پدر در سال 1991 با عنوان دکترین نظم نوین جهانی مطرح شد که یکی از مصادیق این نظم جدید به بهانه حمله عراق به کویت، مداخله و حضور گسترده آمریکا بود. در منطقه در سال های بعد، نومحافظه کاران از این دیدگاه پیروی کردند. اما در دوران باراک اوباما، ایالات متحده به دو دلیل از این دستور یکجانبه فاصله گرفت. اول، هزینه های آن برای ایالات متحده، و دوم، انتقال ایالات متحده به شرق. بنابراین اکنون می بینیم که در خلیج فارس و خاورمیانه فضای چندجانبه گرایی با حضور چین و روسیه ایجاد شده است.

سیستم های تراکنش محوری

اساس همکاری جدید اعراب با چین و روسیه بر کیفیت و کمیت امتیازات مبادله شده بین طرفین استوار است. این بدان معناست که منطقه به سمت نظم تجارت محور حرکت می کند. در این شرایط اعراب اهمیتی نمی دهند که آمریکا در منطقه باشد، روسیه یا چین، بلکه این تعداد امتیازات است که ماهیت روابط را تعیین می کند. در ماه های اخیر کیفیت و کمیت روابط چین با منطقه افزایش چشمگیری داشته و وابستگی چین به انرژی منطقه به ویژه دو رکن عربستان و امارات افزایش یافته است. امروزه این نظم مبادله محور در منطقه به حدی استقرار یافته است که حتی تحریم های ثانویه گسترده غرب علیه روسیه نیز مانع از مشارکت و همکاری همه جانبه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و مسکو نشده است. تحریم هایی که با هدف انزوای روسیه اعمال شد.

فرصت ها و تهدیدهای نظم جدید

این نظم جدید و حضور روسیه و چین می تواند برای تهران هم فرصت و هم تهدید ایجاد کند. فرصت‌های این نظم معامله‌گرا برای ایران این است که کشورمان علاوه بر برخورداری از قابلیت‌های ژئوپلیتیکی فراوان، پتانسیل بالایی برای ارتقای جایگاه خود در چارچوب نظم نوین منطقه‌ای دارد. بنابراین ایران می تواند جایگاه مهمی در این نظم چندجانبه داشته باشد. اما تا زمانی که سیاست خارجی او از وضعیت فعلی خارج شود.

به عبارت دیگر، برای ورود به این نظم جدید، تهران نه تنها باید تحریم ها را حذف کند، بلکه باید روابط خود را با همه بازیگران عادی کند. اما این نظم جدید و حضور جدی روسیه و چین در منطقه ممکن است ایران را نیز تهدید کند. این نظم جدید باعث شده تا روس ها و چینی ها با رقبای منطقه ای ایران روابط نزدیک تری داشته باشند. در این شرایط روسیه و چین ممکن است به دیگر رقبای ایران مانند ترکیه و اسرائیل نزدیک شوند. به عنوان مثال در حوزه فناوری و نیمه هادی ها، مبادلات چین و اسرائیل در سال های اخیر افزایش چشمگیری داشته است و این مبادلات حتی با وجود فشارهای آمریکا بر اسرائیل ادامه دارد. احزاب منطقه ای نیز از این فضای جدید برای مشارکت فزاینده قدرت های بزرگ در ترتیبات سیاسی و امنیتی منطقه استفاده می کنند. با این کار مانع از فعالیت گروه های حامی ایران در منطقه می شود.

این روابط به این معناست که در صورت درگیری نیروها، اعراب نه تنها در کنار آمریکا هستند، بلکه روسیه و چین نیز درگیر آن هستند. بنابراین در مواجهه با این وضعیت، در سطح منطقه ای باید استراتژی های خود را به روز کنیم و خود را با شرایط جدید وفق دهیم. بالاخره امروز موضوعی مانند جزایر سه گانه وجود دارد که محل اختلاف ایران و امارات و سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بوده است. با ورود چین و روسیه به این ماجرا، از یک مشکل منطقه ای به مشکل بین قدرت های بزرگی مانند روسیه و چین با تهران و ابوظبی تبدیل می شود. در این شرایط که پویایی منطقه تا حد بی سابقه ای افزایش یافته است، ایران نیز باید با سیاست های جدید وارد عرصه شود تا از قافله عقب نماند.