بازار؛ گروه بین‌الملل: روابط ایران با کشورهای امریکای لاتین از گذشته های دور با شیب ملایمی طی شده است و حتی، برخی فراز و نشیبها این روابط به سبب اشتراکات طرفین به ویژه مقابله با امریکا مطلوب بوده است.
در میان کشورهای آمریکای لاتین، روابط ایران با برزیل و تحولات این کشور که یکی از بزرگترین و موثرترین کشورهای این منطقه محسوب می شود، پر اهمیت است، زیرا این کشور یک شریک تجاری استراتژیک مهم برای ایران در نظر گرفته می‌شود.
به عنوان مثال، لولا داسیلوا که از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ و همزمان با دوره زمامداری محمود احمدی نژاد رئیس جمهور برزیل بود، روابط با ایران را در اولویت قرار داد، زیرا قصد داشت تا مسیر روابط خارجی برزیل را به دور از کشورهای آمریکای شمالی و اروپا و به سمت توسعه روابط با کشورهای آمریکای جنوبی، آفریقا و خاورمیانه تغییر دهد. این تغییر در روابط در حال تحول، بین برازیلیا و تهران منعکس شد.
در سال ۲۰۰۹، محمود احمدی نژاد اولین رئیس جمهور ایران بود که پس از بیش از چهار دهه از برزیل بازدید کرد. پس از حمایت برزیل از حق ایران برای فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای ، لولا در ماه مه سال بعد از ایران برای دیدار با رهبر انقلاب دیدار کرد. برزیل همچنین در ژوئن همان سال به اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران و برنامه هسته‌ای آن رای منفی داد. تعاملات دو کشور در دوره احمدی نژاد علاوه بر کشاورزی بر اکتشاف نفت، گاز و معدنی نیز متمرکز بوده است.
با این حال، در زمان ریاست جمهوری دیلما روسف در سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ روابط دو کشور نسبتا به تیرگی گرایید، چرا که وی برخلاف خلف خود روابط با ایالات متحده و حمایت از مسائل جهانی حقوق بشر را در رویکرد خود نسبت به روابط بین‌الملل در اولویت قرار داد.
در سال 2018 و درپی روی کار آمدن ژائیر بولسونارو، رئیس جمهوری پیشین راست گرای برزیل که مقارن با ورود اقتصاد این کشور به بحران بود، بولسونارو مواضع خود را در قبال ایران تلطیف کرد تا تجارت ۲ میلیارد دلاری با ایران را از دست ندهد، هرچند که روند حاکم بر روابط سیاسی دو کشور همچنان سرد بود، هرچند که با روی کار آمدن مجددا داسیلوا روابط تجاری دو کشور همپای تعاملات سیاسی مجددا شکوفا شده است.
تعاملات تهران و برزیلیا از روابط تجاری تا کشت فراسرزمینی
ایران و برزیل فاقد هرگونه موافقت‌نامه اقتصادی هستند و تنها سند رسمی درخصوص همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور «بیانیه مشترک همکاری‌های اقتصادی و کشاورزی ایران و برزیل» است که در سال۱۳۹۳ در جریان دیدار وزیر کشاورزی ایران و وزیر کشاورزی، دام و تامین غذای برزیل به امضا رسید و بر توسعه همکاری‌های کشاورزی و همکاری‌های اقتصادی در زمینه مبادلات تجاری، ارز، کالا و نفت تاکید دارد.
فقدان موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی میان ایران و برزیل، عدم‌عضویت ایران در سازمان تجارت‌جهانی، تحریم‌های بانکی و کشتیرانی، فاصله جغرافیایی دو کشور و ناآشنایی تجار برزیلی با تنوع محصولات صادراتی ایران مهم‌ترین تهدیدها در مسیر توسعه‌تجارت میان دو کشور هستند
فقدان موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی میان دو کشور، عدم‌عضویت ایران در سازمان تجارت‌جهانی، تحریم‌های بانکی و کشتیرانی، فاصله جغرافیایی دو کشور و ناآشنایی تجار برزیلی با تنوع محصولات صادراتی ایران مهم‌ترین تهدیدها در مسیر توسعه‌تجارت میان دو کشور هستند.
این در حالی است که واردات کالاهای کشاورزی موردنیاز از قبیل نهاده دامی، گوشت منجمد و ذرت و کنجاله از طریق تهاتر محصولات پتروشیمی می‌تواند امنیت غذایی کشور را تامین کند. ایران سالانه 9 میلیون تن ذرت تامین و وارد می کند که از این میزان ۶۰ درصد از کشور برزیل و ۴۰ درصد از سایر کشورها چون روسیه فراهم می‌شود.
تعاملات تهران و برازیلیا تنها به حوزه اقتصادی ختم نمی شود و ایران با شرکت در نمایشگاهHospitalar این کشور در یک فعالیت فشرده ۱۸ شرکت ایرانی فعال در حوزه دیالیز و سرطان را همراه با تجهیزات در این نمایشگاه گنجاند، حرکتی که می‌تواند در صورت تداوم حضور قوی‌تر شرکت‌های رتبه‌برتر دانش‌بنیان را در برزیل به ارمغان آورد که ارزآوری و کاهش وابستگی ایران به اقتصاد نفت محور را به دنبال دارد
اما تعاملات دو کشور تنها به حوزه اقتصادی ختم نمی شود و ایران با شرکت در نمایشگاهHospitalar این کشور در یک فعالیت فشرده ۱۸ شرکت ایرانی فعال در حوزه دیالیز و سرطان را همراه با تجهیزات در این نمایشگاه گنجاند، حرکتی که می‌تواند در صورت تداوم حضور قوی‌تر شرکت های رتبه برتر دانش بنیان را در برزیل به ارمغان آورد که علاوه بر تقویت مناسبات تجاری، ارزآوری و کاهش وابستگی ایران به اقتصاد نفت محور را به دنبال دارد.
میزان واردات ایران از برزیل در سال ۱۳۹۹، بیش از ۳۳۳ میلیون دلار بوده است که نسبت به سال قبل از آن کاهش ۳۹ درصدی را نشان میدهد. بنابراین میزان تراز تجاری ایران با برزیل منفی ۴۰۰ میلیون دلار برای تهران است.
البته به گفته رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و برزیل؛ گمرکات دو کشور نمی‌توانند آمار رسمی را ثبت کنند، از همین روی آمار رسمی دقیق نیست. آمار گمرک برزیل برای صادرات به ایران حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار است اما برخی از شرکت‌ها به دلیل مشکل مالی نمی‌توانند کالا را مستقیم برای ایران ثبت کنند بلکه به اسم ترکیه یا دیگر کشورها ثبت می‌شود.
فرهاد عامریان خاطرنشان کرد که «کالایی را هم که بخواهیم به برزیل ارسال کنیم از آنجا که کشتی مستقیم نداریم به دبی می‌فرستیم و آنجا کراس‌استاف می‌کنیم و در یک کشتی دیگر به برزیل می‌رود؛ بنابراین مقصد دبی ثبت می‌شود. در مجموع بیش از ۵ میلیارد دلار صادرات برزیل به ایران و ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار صادرات ایران به برزیل است.»
بیشترین واردات ایران از برزیل شامل گوشت منجمد گاو، روغن سویا و صمغ و ذرت دامی و بیشترین صادرات ایران به برزیل انواع اوره، پسته و انگور، کائوچو بوتادین برای ساخت تایرو اسلاک واکس به عنوان ماده اولیه ساخت پارافین بوده است. البته با توجه به احتمال قوی حضور دو بانک ایرانی در برزیل با هدف رفع مشکلات بانکی میان دو کشور و اعزام رایزن بازرگانی به این کشور در آینده‌ای نزدیک احتمال تقویت بیش از پیش تعاملات تجاری میان دو کشور دور از انتظار نیست.
برزیل دارای زمین‌های کشاورزی وسیع و حاصلخیز، منابع آبی فراوان و جنگل‌های استوایی است؛ و با داشتن منابع طبیعی گسترده و نیروی کاری غنی قدرتمندترین اقتصاد آمریکای جنوبی است.
افزون بر این به گفته فخرالدین عامریان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و برزیل دو کشور از 8 سال قبل در حوزه کشت فراسرزمینی نیز با یکدیگر همکاری دارند و هم اکنون ۶۰ هزار هکتار از اراضی این کشور زیرکشت سویا و ذرت برای ایران است و ایران قصد دارد گندم و جو را نیز به فرایند برون سپاری تولیدات کشاورزی خود در این کشور بیفزاید و در حال حاضر ایران 100 هزارتن گوشت قرمز منجمد از برزیل به ایران صادر می‌شود که فرآیند آن از طریق کشتارگاه‌های ایران در برزیل و با حضور ناظرین بهداشتی و شرعی انجام می‌شود.
ایران همچنین در سال ۲۰۱۶ با شرکت هواپیماسازی برزیلی امبرائر برای خرید ۱۰ جت مسافربری به توافق رسید. همچنین هواپیمای آتا ایر ایران اولین جت مسافربری سبک ۵۰ نفره ERJ ۱۴۵ را از این شرکت دریافت کرد. کیش ایر ایران در اوایل سال ۲۰۱۷ چهار فروند هواپیمای ۱۰۸ نفره امبرائر ۱۹۵ دریافت کرد. انتظار می‌رفت که تا مارس ۲۰۱۸ تعداد بیشتری از خطوط هوایی ایرانی از Embraer هواپیما دریافت کنند.
پیوند قوی تر ایران با برزیل زمینه‌ساز ورود ایران به بریکس و بازار آمریکای لاتین
ایران به دنبال عضویت در اتحادیه پنج اقتصاد برتر نوظهور موسوم به بریکس است که ساختاری غیرغربی و جنوب محور دارد و تا حدی مغایر با اهداف آمریکا در جهان است و همین امر سبب کشش ایران به عضویت در این اتحادیه شده است و لذا با توجه به امتیازهای اقتصادی ایران در منطقه و فرامنطقه حضور جمهوری اسلامی در این گروه به معنی یک حرکت برد – برد تحلیل می‌شود.
حتی به تازگی نیز وزیرخارجه برزیل مائورو ویرا اعلام کرده است که ایران دارای ظرفیت بالایی برای تحقق اهداف بریکس است. اخیرا وزرای خارجه کشورهای عضو این اتحادیه متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی در جلسه اخیر خود در کیپ تاون موضوعات دلارزدایی و تشکیل بانک توسعه مشترک را به بحث گذاشتند که مورد استقبال کشورهایی چون ایران و روسیه قرار گرفته است.
البته به رغم حمایت و استقبال تمامی اعضای بریکس از عضویت ایران در این اتحادیه، گهگاهی تناقضاتی نیز در رفتار آنها دیده شده است و به عنوان مثال اگرچه اعضای بریکس بر لزوم تاسیس بانک توسعه نوین (NDB) اختصاصی این پیمان تاکید کرده‌اند، اما حقیقت امر این است که این موضوع به هیچ عنوان ارتباطی به رفع موانع ناشی از مقررات FATF در توسعه تجارت با ایران نخواهد داشت.
اما باید در نظر داشت که دست کم در خصوص سه کشور هند، چین و برزیل در دوران پسا کرونا، حجم انبوه تولید و صادرات این کشورها و وضعیت فعلی اقتصادی جهان، این 3 برای رهایی از وضعیت نامطلوب اقتصادی خود نیاز مبرم به منابع انرژی ارزان قیمت دارند تا بتوانند متقابلا با کاهش هزینه های تولید حجم بیشتری از سفارشات ارزان قیمت تری را از اروپا و آمریکا دریافت نمایند.
همین عامل مسبب خرید صفر نفت اوپک از سوی هند و دستیابی به نفت ارزان و قاچاق روسیه طی ماه های گذشته است. برزیل نیز حدود 60 درصد نفت خام خود را از عربستان تامین می کند اما ایران در حوره تاکین فرآورده های پتروشیمی به این کشور نسبتا خوب عمل کرده است.
با توجه به منابع غنی نفت و گاز در ایران و ارتباط دوستانه ایران با اعضای بریکس لزوم به کارگزی دیپلماسی انرژی با هدف افزایش سهم ایران از بازار انرژی بریکس ضروری است. هر چند به علت عدم عضویت ایران در FATF ایران قادر به دریافت نقدی منابع مالی عایدی از فروش نفت خود به کشورهای این اتحادیه نیست، اما تهاتر کالا و سرمایه‌گذاری مشترک در ایران نیز موارد مطلوبی برای تسویه حساب با ایران هستند
بنابراین با توجه به منابع غنی نفت و گاز در ایران و ارتباط دوستانه ایران با اعضای بریکس لزوم به کارگزی دیپلماسی انرژی با هدف افزایش سهم ایران از بازار انرژی بریکس ضروری به نظر می رسد. هر چند به علت عدم عضویت ایران در FATF ایران قادر نیست منابع مالی عایدی از فروش نفت خود به کشورهای این اتحادیه را به صورت نقدی دریافت کند، اما سایر گزینهها چون تهاتر کالا و سرمایه‌گذاری مشترک در ایران نیز موارد مطلوبی برای تسویه حساب با ایران هستند که ایران بدین ترتیب می تواند علاوه بر توسعه بازارهای صادراتی انرژی خود و جلوگیری از انزوای تجاری در اقتصادی سازمان های مستقل این چنینی ادغام شود.
افزون بر این، فرآیند دلارزدایی در تجارت که به جد از سوی این اتحادیه پیگیری می شود و تاکنون چندین تجارت اعضای آن با ارزهایی غیر از دلار صورت گرفته دلیل دیگری بر لزوم پیوستن ایران به این اتحادیه و استفاده از آورده های اقتصادی آن است.
حسین امیرعبداللهیان در اجلاس دوستان بریکس که 13 خرداد در کیپ تاون آفریقای جنوبی برگزار شد، گفته بود: روابط دوجانبه سیاسی و اقتصادی ما با کشورهای بریکس در سطح بسیار خوبی باقی مانده و ارزش تجارت ما از ۳۰ میلیارد دلار فراتر رفته است.
امکان استفاده اعضای بانک توسعه بریکس قادر از ارزهای محلی خود در تجارت به افزایش قیمت‌ها، تورم و کمبود شدید دلار کمک می‌کند. در جریان چهاردهمین اجلاس سران بریکس در سال ۲۰۲۲، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که کشورهای بریکس ارز ذخیره جهانی جدیدی که از سبدی از ارزهای بریکس تشکیل شده است، راه اندازی خواهند کرد. این یک تهدید مستقیم برای تسلط دلار آمریکا خواهد بود و به تضعیف برتری آن کمک خواهد کرد و هم چنین خبر خوشی برای ایران خواهد بود که در صورت پیوستن به این اتحادیه حتی به رغم تحریم‌های آمریکا، عدم عضویت در FATF و مشکلات پولی هم چنان قادر است با قدرت‌های بزرگ اقتصادی در جهان تعاملات گسترده داشته باشد.
به عنوان مثال، روسیه اکنون از یوان چین به جای دلار آمریکا برای پرداخت‌های بین‌المللی استفاده می‌کند و یوان اکنون پرمعامله‌ترین ارز در روسیه است. برزیل و چین دلار آمریکا را به نفع ارزهای خود کنار می‌گذارند. عربستان سعودی همچنین در حال مذاکره با پکن در مورد استفاده از یوان برای پرداخت است.
نتیجه
منافع اقتصادی و تجاری، محرک اصلی روابط بین برزیل و ایران برای چندین دهه بوده و علی رغم تغییرات اساسی در مسیر روابط سیاسی دو کشور، اما عامل اقتصادی همچنان بخش مهم و مؤثری در توسعه روابط دوجانبه بوده است. به عبارت دیگر، ماهیت این رابطه متاثر از شخصیت رؤسای جمهور هر دو کشور در هر زمان، جهت گیری‌های فکری و روابط آنها با قدرت‌های غربی بوده است.
اعزام هیات‌های تجاری به برزیل، تکمیل و متنوع سازی سبد صادراتی، رفع چالش‌های لجستیک و ایجاد خط مستقیم کشتیرانی راهکارهای اساسی برای حل مشکلات تجارت با برزیل (به جای ارسال کالا از ونزوئلا به برزیل با تحمیل هزینه اضافی) در دوره کنونی است.
اما در مجموع آسمان روشنی پیش روی تعاملات اقتصادی ایران و برزیل وجود دارد که حضور بخش خصوصی دو کشور می‌تواند سرعت آن را افزایش دهد. از همین روی تقریبا 2 سال پیش هم نمایندگی بازرگانی ایران در سائوپائولو برزیل تاسیس شده که به حل مشکلات تجارت میان دو کشور می پردازد.
