اختلافات تاریخی تهران و مسکو/ از تحقیر ترکمانچای تا ماجرای عجیب گریبایدوف که مجلس ایران را تعطیل کرد.

تحرکات اخیر فدراسیون روسیه در خصوص جزایر سه گانه ایران خشم و ناراحتی بسیاری از ایرانیان را برانگیخته است. حساب رسمی وزارت خارجه روسیه در اقدامی عجیب از نام جعلی «خلیج عربی» برای «خلیج فارس» استفاده کرد. در اقدامی دیگر، روسیه بیانیه ای را امضا کرد که در آن از تلاش های امارات متحده عربی برای بازپس گیری سه جزیره تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی حمایت می کند.

این اقدامات و عدم واکنش مناسب وزارت امور خارجه موجب نگرانی بسیاری از فعالان این عرصه شده است. بسیاری بر این باورند که سیاست اخیر ایران در نزدیک شدن به شرق و به ویژه روسیه آسیب های زیادی به منافع ملی وارد کرده است. محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه سابق ایران یکی از منتقدانی است که در سخنرانی اخیر خود تاکید کرد که ایران نه به شرق و نه غرب باید بچرخد و راه میانه ای را انتخاب کند.

اگر تاریخ ایران را بررسی کنیم متوجه آسیب هایی می شویم که شرق شناسی یا غرب گرایی به منافع ایران وارد کرده است. مقالات زیادی در مورد آسیب هایی که از نزدیکی بیش از حد به آمریکا و انگلیس به کشور وارد شده نوشته شده است.

با توجه به اظهارات و اقدامات اخیر روسیه و عدم حمایت مسکو از منافع ایران، قصد داریم مروری کوتاه بر روابط ایران و روسیه در دوران قاجار و آسیب هایی که از نزدیکی بیش از حد مسکو دیده ایم داشته باشیم:

هنگامی که غول جدید از شرق از خواب بیدار شد

روسیه جدید پس از ظهور پیتر کبیر در قرن هفدهم به قدرت رسید. پیتر ساختار سیاسی روسیه را تغییر داد، ارتش این کشور را مدرن کرد، مخالفان را سرکوب کرد و قدرت کلیسا را ​​کاهش داد و با شکست سوئد توانست خود را به عنوان قدرت جدید اروپایی معرفی کند.

یکی از وصیت نامه های پیتر به جانشینانش دسترسی او به آب های گرم و آزاد جهان بود. او معتقد بود که این تنها راه تبدیل شدن به یک قدرت جهانی است. جانشینان پطرس شروع به پیروی از اهداف و دستورات پطرس کردند و همین امر آنها را به تصرف قفقاز و دستیابی به دریای مازندران و نواحی شمالی ایران در نظر گرفت.

اولین درگیری جدی ایران و روسیه جدید در دوره نادرشاه رخ داد. روسها از هرج و مرج در زمان شاه سلطان حسین و شورش افغانها استفاده کردند و دست به دامان قفقاز و حاکمان مسیحی ارمنستان و گرجستان شدند و آنها را تشویق به جدایی از ایران کردند. پس از شکست اشرف افغان و تسلط بر کشور، نادرشاه به گرجستان حمله کرد و روس ها را شکست داد و با آنها قرارداد امضا کرد تا روس ها به سمت ایران و قفقاز پیشروی نکنند.

پس از مرگ کریمخان و احیای ایران، روسها دوباره به قفقاز نزدیک شدند. آنها از حاکم گرجستان حمایت کردند و او را یاغی کردند. حضور آنها در قفقاز تا آمدن آقا محمد خان و حکومت قاجار ادامه داشت. آقا محمد خان در آخرین سال زندگی خود وارد گرجستان شد و شورشیان مورد حمایت روسیه را شکست داد، اما در آنجا ترور شد و تاج و تخت خود را به برادرزاده خود فتحعلی شاه سپرد.

جنگ های ایران و روسیه و سیلی محکمی که دنیای جدید به ما داد

جدی ترین رویارویی ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه رخ داد. روسها که اکنون متوجه ضعف ایران شده بودند و قدرت نظامی زیادی به دست آورده بودند با تمام قوا به قفقاز و شمال ایران حمله کردند.

ارتش ایران به فرماندهی عباس میرزا در مقابل نیروهای روس قرار گرفت اما پس از 10 سال جنگ نتوانست پیروز شود و شکست های سنگینی متحمل شد. قوای روس به سمت ساحل شمالی دریای مازندران پیشروی کردند و فتحعلی شاه که ترسیده بود میرزا ابوالحسن ایلچی را به عنوان نماینده تهران به روسیه فرستاد. حاصل حضور ایلچی در روسیه عقد قرارداد گلستان بود.

بر اساس این معاهده، در مجموع حدود 220000 کیلومتر مربع شامل حدود 20000 کیلومتر مربع از چچن و اینگوشتی امروزی، حدود 50000 کیلومتر مربع از داغستان کنونی، حدود 80000 کیلومتر مربع از جمهوری آذربایجان امروزی، حدود 10000 کیلومتر مربع. کیلومتر مربع از ارمنستان کنونی و حدود 68000 کیلومتر مربع از گرجستان کنونی از ایران جدا شد.

مدتی پس از قرارداد گلستان، جنگ دوم ایران و روسیه آغاز شد. نیروهای ایرانی در این جنگ ها به شدت شکست خوردند و روس ها توانستند تبریز را اشغال کنند. بار دیگر دو طرف با هم صلح کردند و قرارداد جدیدی امضا کردند.

بر اساس معاهده جدید که ترکمانچای است، 30 هزار کیلومتر مربع دیگر شامل حدود 20 هزار کیلومتر مربع ارمنستان کنونی، حدود 5 هزار کیلومتر مربع از خاک ترکیه امروزی شامل کوه آرارات و شهر ایغدیر که در آن زمان بخشی از خانات ایروان بود و حدود 5000 کیلومتر مربع از جمهوری آذربایجان فعلی (شامل تالش شمالی، یعنی لریک و نخجوان) از ایران جدا شد.

داستان گریبایدوف؛ وقتی به آستانه جنگ سوم رسیدیم

یکی از مفاد عهدنامه گلستان این بود که روسیه از عباس میرزا به عنوان ولیعهد و جانشینان او حمایت می کرد. این بند باعث نفوذ بیشتر روس ها در ایران شد. ولیعهد قاجار ساکن تبریز غالباً تحت تأثیر روسها بود و همیشه منافع آنها را در نظر داشت.

از عهدنامه ترکمانچای تا جنگ جهانی دوم، دیگر جنگی بین ایران و روسیه رخ نداد، اما روابط دوجانبه آنها فراز و نشیب های زیادی داشت. پس از انعقاد عهدنامه ترکمانچای اتفاقات عجیبی رخ داد که مهم ترین آن ماجرای «گریبایدوف» است. الکساندر گریبایدوف شاعر و سیاستمدار روسی بود که برای دریافت حقوق و غرامت از ایران وارد روسیه شد. او فردی متکبر بود و با عباس میرزا (تاج فتحعلی شاه و حاکم تبریز) بسیار بد رفتار می کرد.

گریبایدوف با ورود به تهران، با گستاخی با شاه مقابله کرد و حتی در برابر او تعظیم نکرد. وی سپس با استناد به ماده 17 عهدنامه ترکمانچای، تعدادی از زنان و خواجه های ارمنی و قفقازی مقیم تهران را به زور به سفارت روسیه برد. برخی از این زنان به اسلام گرویدند و همسر قانونی چند مرد مهم مانند آصف الدوله (نخست وزیر و وزیر امور خارجه ایران) بودند.

این اتفاقات در نهایت باعث شورش مردم شد. عده ای از تهرانی ها به تحریک «میرزا مسیح مجتهدی» قیام کردند و با چوب و چماق به سفارت روسیه رفتند. در آنجا سربازان به تعدادی شلیک کردند و مردم عصبانی نیز از دیوار بالا رفتند و وارد ساختمان شدند. درگیری میان سربازان و مردم مدتی به طول انجامید. مردم تمام اعضای سفارت از جمله خود گریبایدوف را کشتند و سپس سفارت را ترک کردند.

این رویداد خشم تزار را برانگیخت و ایران و روسیه در آستانه جنگ جدیدی قرار گرفتند. در همان زمان فتحعلی شاه گروهی از سیاستمداران نخبه از جمله میرزا تقی خان (امیر کبیر) را برای حل و فصل موضوع و جلوگیری از جنگ به روسیه فرستاد. پس از مذاکرات، ایران قول تبعید میرزا مسیح را داد. همچنین فتحعلی شاه شخصاً الماس بزرگ 88 قیراط را برای جلب رضایت تزار به وی تحویل داد. این هدایا و مهارت گروه اعزامی ایران (و شخص امیرکبیر) باعث شد تزار دست از جنگ بردارد و حتی دستگیری زنان ارمنی و قفقازی ساکن در شهرهای ایران را ممنوع کند.

انقلاب مشروطه و پشت كردن مسكو به مردم

در سال‌های بعد، رابطه ایران و روسیه با رقابت روسیه و انگلیس گره خورد. هر دو طرف تلاش کردند تا از حکومت قاجار بهره بیشتری ببرند. نقطه اوج این رویارویی در دوران مشروطه بود. در جریان انقلاب مشروطه، انگلیسی ها از مشروطه خواهان و روس ها از دولت مرکزی حمایت کردند.

با روی کار آمدن محمدعلی شاه که ذاتاً طرفدار روسیه بود، این رویارویی به اوج خود رسید. شاه مخالف مجلس بود و در صدد انحلال آن برآمد. او برای این کار از مشاوران روسی خود کمک گرفت. در ساعت 6 صبح روز 11 تیر 1287 حدود 20 نفر از تیپ قزاق برای دستگیری رهبران مشروطه به مجلس فرستاده شدند که با مقاومت و تیراندازی مسجد سپهسالار مواجه شدند. کمی بعد نیروی کمکی تیپ با افسران روسی خود وارد عمل شد.

برخی از قزاق ها با اعدام توسط مشروطه خواهان کشته شدند. پس از شلیک یک توپ پودر خالی توسط قزاق ها، تیراندازی به سمت اعضا و نمایندگان انجمن افزایش می یابد و پرتاب بمب آنها باعث کشته شدن چندین قزاق دیگر می شود که منجر به درگیری خشونت آمیز می شود. با افزایش تعداد قزاق ها شرایط به سرعت به نفع آنان تغییر کرد و مسجد سپهسالار نیز به تصرف آنان درآمد. پس از فرار مشروطه خواهان به ساختمان پارلمان، قزاق ها ساختمان پارلمان را گلوله باران کردند و مشروطه خواهان شکست خوردند.

پس از این واقعه جنگ مشروطه خواهان و حکومت ها آغاز شد. آزادیخواهان و مشروطه خواهان سه شنبه شب (24 جمادی الاخر 1327) وارد تهران شدند و محمدعلی شاه پس از 3 روز مقاومت در روز جمعه بیست و هفتم به سفارت روسیه پناه برد تا به دست آزادی نیفتد. . مبارزان با وساطت روسیه و نفوذ مسکو، شاه اعدام نشد، اما از سمت خود برکنار و تبعید شد و بدین ترتیب انقلاب مشروطه ایران پیروز شد.

روسیه و همسایه ای که هرگز دوست خوبی نبود

بررسی روابط ایران و روسیه در دوران قاجار و پیش از آن نشان می دهد که مسکو هرگز دوست خوبی برای ایران نبوده است. البته زمانی که ایران در قدرت بود یا سیاست «تعادل» را در پیش گرفت، توانست از رابطه خود با روسیه سود ببرد، اما در بیشتر موارد نزدیک بودن به روسیه به منافع ملی لطمه زده است.

بیشتر بخوانید: