بازار؛ گروه بین الملل: اخیرا و در جریان سفر مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران به باکو، دو طرف بر سر دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان که از ۳۰ سال پیش انحصارا از طریق مسیر زمینی جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شده است، از طریق مسیرهای جدید ریلی و جاده‌ای تحت عنوان «راهگذر ارس» به توافق رسیده اند.
بر این اساس، ایران و جمهوری آذربایجان برای ساخت پل‌هایی برای عبور خط آهن از راهگذر رود ارس میان دو کشور نیز توافق کردند و عملیات اجرایی پل‌های جاده‌ای و ریلی راهگذر ارس برای اتصال خاک جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان از مسیر ایران نیز کلید خورده است. کریدور ارس، در راستای ابتکار «ایران راه» از آغبند تا جلفا به عنوان مسیر شرق به غرب در ایران عملیاتی و اجرایی می‌شود.
با راه اندازی «راهگذر ارس» با هدف اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از مسیر ایران که بر اساس ابتکار ترانزیتی «ایران راه» شکل گرفته و با طرح‌های کلان جمهوری آذربایجان هم‌خوانی دارد، فصل جدیدی از همکاری‌های ترانزیتی و لجستیکی به روی تهران و باکو گشوده خواهد شد
بذرپاش در دیدار با الهام علی اف رییس جمهور آذربایجان با اشاره به شرایط جدید منطقه و ایده قفقازِ صلح اعلام کرده است: «قفقازِ صلح نوید بخش توسعه همکاری‌های ترانزیتی بین ایران و آذربایجان مبتنی بر ابتکار «ایران راه» و برنامه‌ریزی برای جهش ترانزیت در کریدور شمال-جنوب و ایجاد کریدور ارس در ایران خواهد بود.» بدین سان ابتکار ترانزیتی «ایران راه» با طرح‌های کلان جمهوری آذربایجان هم‌خوانی دارد و می‌تواند فصل جدیدی از همکاری‌های ترانزیتی و لجستیکی را به روی طرفین بگشاید.
در ماه مارس سال گذشته، ایران و جمهوری آذربایجان یک یادداشت تفاهم در مورد توسعه راهگذر موجود میان باکو به نخجوان از مسیر ایران به عنوان جایگزین راهگذر زنگزور که از قلمرو ارمنستان عبور می کند، امضا کردند و متعاقبا عملیات اجرایی «پروژه احداث پل مشترک مرزی روی رودخانه ارس در منطقه آغبند» به صورت ویدئوکنفرانس با حضور رستم قاسمی وزیر پیشین راه و شهرسازی و شاهین مصطفی‌یف معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان شهریور ماه ۱۴۰۱ آغاز شد. پل مرزی اتومبیل‌رو روی رودخانه ارس در منطقه آغبند به عنوان کریدور آذربایجان-ایران-نخجوان، با ۲۲۰ متر طول و ۲۵ متر عرض احداث خواهد شد.
رئیس جمهور آذربایجان که پیش تر چندین مرتبه تمایل باکو به ساخت کریدور زنگزور را برای اتصال کشورش به نخجوان از طریق دور زدن ایران مطرح کرده بود، متعاقبا در سخنانی خواهان انتقال بخشی از این کریدور به خاک ایران شد که در نهایت این موضوع در جریان سفر بذرپاش به باکو جامه عمل پوشانید. بر این اساس، در مناطق «آزادشده» جمهوری آذربایجان، در شهر زنگلان، روستای آغبند، دو پل بر روی رودخانه ارس ایجاد خواهد شد و جاده خودرویی و راه آهن از طریق ایران به نخجوان و ترکیه متصل خواهد شد.
اهمیت ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی برای ایران به حدی است که حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در جریان سفر اخیر خود به باکو و دیدار با رئیس‌جمهور آذربایجان در حاشیه نشست وزیران خارجه جنبش عدم تعهد درباره کریدور ریلی ارتباطی میان آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان گفته بود: «ما با آقای رئیس جمهور و مقام‌های جمهوری آذربایجان اتفاق نظر داریم که مسیر تاریخی و کریدوری که از جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد به سرعت فعال شود. کریدور ارس مورد توافق ماست که به دستور رئیس جمهور کشورم عملیات اجرایی آن به زودی شروع خواهد شد و امیدوارم حداکثر ظرف یک سال بهره‌برداری آن انجام شود. این کریدور نقش اصلی برای اتصال ریلی آذربایجان به نخجوان بر عهده دارد.» در این دیدار وزیر خارجه ایران به صراحت از «کریدور ارس» سخن به میان آورد.
راه اندازی کریدور ارس از مسیر ایران با هدف دسترسی آذربایجان به نخجوان علاوه بر افزایش حجم ترانزیت بار از مسیر کریدور شمال-جنوب از طریق خاک ایران، حفظ منافع استراتژیک ایران، جلوگیری از خط خوردن از ترانزیت منطقه ای و ارزآوری قابل توجهی برای ایران را به همراه دارد و به نوعی مقابله به مثل ایران با نفوذ اسرائیل در آذربایجان و تحریم های آمریکا علیه کشور به شمار می آید
ایجاد چنین کریدوری علاوه بر افزایش حجم ترانزیت بار از مسیر کریدور شمال-جنوب از طریق خاک ایران، حفظ منافع استراتژیک ایران، جلوگیری از خط خوردن از ترانزیت منطقه ای و ارزآوری قابل توجهی برای ایران را به همراه دارد و به نوعی مقابله به مثل ایران با نفوذ اسرائیل در آذربایجان و تحریم های آمریکا علیه کشور به شمار می آید.
هم چنین، تهران می‌تواند با طرح مسئله عدم حضور صهیونیست‌ها در جمهوری آذربایجان و مرزهای شمالی ایران یا اخذ تضمین از باکو مبنی بر اینکه پس از بازگشت شرایط به حالت عادی، از راه اندازی این کریدور نهایت بهره را ببرد و منافع بسیاری را از آن خود کند.
بهمن ماه سال جاری در پی حمله به سفارت آذربایجان به ایران، این کشور سفارت خود را در تهران بست و روابط دو کشور به سطح کنسولگری تنزل یافت. اما امید می رود با ادامه رایزنی های دوجانبه و راه اندازی این کریدور که بر پایه ایده قفقاز صلح شکل گرفته علاوه بر افزایش بار ترانزیتی میان دو کشور، بار دیگر روابط میان این دو همسایه رو به گرمی رود.
تیر ماه سال جاری، شاهین مصطفی اف، معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان اعلام کرد در سال ۲۰۲۲ حجم مبادلات تجاری بین ۲ کشور ایران و جمهوری آذربایجان ۳۰ درصد رشد یافته و در پنج ماهه نخست سال ۲۰۲۳ این مبادلات ۹ درصد رشد نشان می دهد و با عملیاتی شدن این طرح قطعا این رقم بالاتر خواهد رفت.
مقایسه ای منطقی میان دالان ارس و کریدور جعلی زنگزور
در عصر حاضر، کریدورها به شاهراه ارتباطی بسیار مهمی در نظام بین‌الملل مبدل شده‌اند و در این میان به صورت اختصاصی، تحولات قفقاز و معادلات ژئوپلیتیک در این منطقه برای ایران اهمیت شایانی دارد، چرا که منافع سیاسی، امنیتی و اقتصادی ایران به این کریدورها گره خورده است. همزمان با مطرح شدن ایده هایی چون کریدور جعلی زنگزور، ایران مکررا مخالفت خود را با تغییرات بین المللی در مرز کشورها که به نوعی فتنه ژئوپلیتیکی به شمار می آید، اعلام کرده است.
در ۳ سپتامبر، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران پس از دیدار با همتای ترکیه‌ای خود هاکان فیدان، بر موضع تهران مبنی بر عدم تحمل هر گونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز، از جمله تغییر مرزها تاکید کرد. ۶ روز بعد، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در گفتگوی تلفنی با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، تاکید کرد که تهران آماده است تا نقش مؤثری در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر مرزهای تاریخی در منطقه مورد مناقشه ایفا کند.
راهگذر زنگزور یک راهگذر حمل و نقل پیشنهادی است که از استان سیونیک ارمنستان عبور می‌کند و جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل خواهد کرد. این کریدور با عبور از دره رودخانه ارس، در جنوب ارمنستان در امتداد مرز با ایران و در غرب، به ترکیه ادامه می‌یابد و یک کریدور جعلی است که هدف آن دور زدن ایران از ترانزیت منطقه است
راهگذر زنگزور که گاها نخجوان ـ سیونیک یا مِغری نیز نامیده می‌شود، یک راهگذر حمل و نقل پیشنهادی است که از استان سیونیک ارمنستان عبور می‌کند و جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل خواهد کرد. این کریدور با عبور از دره رودخانه ارس، در جنوب ارمنستان در امتداد مرز با ایران و در غرب، به ترکیه ادامه می‌یابد. در حال حاضر تنها مسیر ارتباطی میان باکو با نخجوان فقط از مسیر خاک ایران است [که ایران برای اتباع جمهوری آذربایجان در مدت ۳۰ سال گذشته فراهم کرده است.]
در توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، بر بازگشایی مسیرهای ارتباطی مسدود شده تأکید شده است، اما دو کشور این موضوع را به روش‌های مختلف تفسیر می‌کنند. به عنوان مثال، باکو آن را به عنوان پایه‌ای برای باز کردن راهگذر زنگزور [و اشغال استان سیونیک ارمنستان] می‌بیند، در حالی که ایروان آن را به معنای باز کردن جاده‌ها و راه‌آهن‌های موجود در این کشور می‌داند که از دوران شوروی سابق ساخته شده بود.
زنگزور یک کریدور غربی شرقی محسوب می شود که بخش مرکزی جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می کند. احیای این کریدور احیای مسیر سنتی اتحاد جماهیر شوروی است؛ در این دوره به دلیل آنکه روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان تنشی وجود نداشت از این مسیر تردد انجام می شد که در واقع یک دالان ریلی به شمار می رود. از مسیر زنگزور باکو و نخجوان به یکدیگر متصل می شدند.
در حال حاضر طرفین در تلاش هستند تا با مذاکره این جاده را احیا کنند. بحث احیای این مسیر موضوعی دوجانبه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است و احیای آن صدمه ای به مرز ایران و ارمنستان وارد نمی کند. چرا که در چارچوب حفظ تمامیت ارضی کشورهای منطقه قرار است این کریدور احیا شود. بنابراین ایران بدون تغییرات ژئوپلتیکی و مرزی از این امر استقبال خواهد کرد و چه بسا تهران نیز بتواند از مزایای این کریدور بهره مند شود. ایران در صورتی مخالف احیای این کریدور خواهد بود که با تغییرات ژئوپلتیکی استان سیونیک ارمنستان به تصرف جمهوری آذربایجان درآید.
ایران پل ترانزیتی میان کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز با خلیج فارس و اروپا به شمار می آید که از مسیرهای ترانزیتی شمال به جنوب و شرق به غرب صورت می گیرد و در این میان کریدور شمال –جنوب برای ایران دارای مزیت اقتصادی است و در صورت تکمیل شدن پروژه خط راه آهن رشت ـ آستارا که اردیبهشت سند احداث آن با سرمایه گذاری روسیه میان تهران و مسکو امضا شد، امتیازات اقتصادی قابل توجهی برای ایران نصیب ایران خواهد شد.
راهگذر شمال ـ جنوب، مسیری است که منطقه اوراسیا و قفقاز را به منطقه جنوب آسیا به ویژه هند از مسیر فلات ایران متصل می‌کند و طبعاً ایروان و باکو نیز می‌توانند از این مزیت و خان نعمت بهره‌مند شوند. ایران اتصال پایدار باکو به نخجوان، اتصال زمینی به ترکمنستان و آسیای میانه را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار می‌دهد.
از سوی دیگر مسیر شرق به غرب برای ایران مزیت امنیتی دارد؛ چرا که مناطقی به عنوان تهدیدات امنیتی در خط شرق به غرب قرار دارند. مسیر جمهوری آذربایجان به نخجوان نیز جز مسیر شرق به غرب محسوب می شود که به دلیل خصومت ها و اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان از یک سو و ترکیه با ارمنستان از سوی دیگر ممکن است با ناامنی مواجه شود. این مسیر در کنار رود ارس و در همسایگی ایران قرار دارد. از همین رو این مسیر بیش از مزیت اقتصادی از امتیاز امنیتی برخوردار است و بدین معنا که به هر میزان اختلافات کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان کاهش یابد و امنیت مسیر ترانزیتی تضمین شود به نفع ایران خواهد بود.
اما در این میان ترکیه یکی از حامیان سرسخت راه اندازی این کریدور جعلی بوده است، چرا که به سبب قطع ارتباط ترانزیتی مستقیم میان ایروان و آنکارا به سبب کشتار ارامنه در جنگ جهانی اول در امپراتوری عثمانی، ترکیه اجازه عبور ترانزیتی از خاک ارمنستان را ندارد و بدین سبب به دنبال جایگزینی برای این مسیر است تا بدون گذر از خاک ارمنستان به نخجوان متصل شود. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه معتقد است گذرگاه زنگزور باید یک کریدور بین‌المللی باشد و ارمنستان اجازه اعمال حاکمیت در این کریدور را نداشته باشد.
وی در جریان سفر اخیر خود به نخجوان در جمع خبرنگاران اعلام کرده بود که افتتاح مسیر زمینی کریدور زنگزور در جنوب قفقاز «مساله راهبردی» برای ترکیه است و این کریدور برای روابط آنکارا و باکو «بسیار مهم» است.
این گذرگاه بحث برانگیز از مرز ۴۵ کیلومتری بین ایران و ارمنستان عبور خواهد کرد و یک گذرگاه شرقی به غربی است که خط اتصال شمال به جنوب بین ایران و دریای سیاه و روسیه را قطع می کند و به همین خاطر ایران اعلام کرده است تغییر خطوط مرزهای ژئوپلتیک منطقه مرزی خود با ارمنستان که یک مرز تاریخی است را تحمل نخواهد کرد.
نتیجه
با راه‌اندازی کریدور ارس عملا پروژه کریدور جعلی زنگزور به صورت نافرجام باقی می ماند و ایران دست بازتری در استفاده از ظرفیت خود در کریدور شمال –جنوب برای اتصال کشورهای منطقه قفقاز به آب های آزاد و جنوب آسیا را خواهد داشت و وزنه ژئوپلیتیک خود را در منطقه حفظ می کند، خصوصا آن که کشورهای حوزه قفقاز همچون آذربایجان تعاملات اقتصادی گسترده ای با کشورهایی چون هندو چین دارند که از طریق کریدور ایران به آن ها متصل می شوند. زر
خط خوردن ایران از هاب ترانزیتی منطقه با وجود بنادر اقیانوسی چون بندر چابهار و دسترسی آبی و خاکی کشور به ۱۵ همسایه به سبب کریدورهای موازی و رقیبی چون راهگذر جعلی زنگزور چالش ها و ضررهای امنیتی و مادی زیادی برای ایران به همراه خواهد داشت و بدین سبب با توافق بر سر احداث کریدور ارس تا حدود زیادی میتوان از ضرر و زیان خصوصا در بحبوحه تحریم ها و انزوای اقتصادی و سیاسی ایران جلوگیری به عمل آورد.
